Σημείωμα του μεταφραστή στο «Η εισαγωγή – Grundrisse, Καρλ Μαρξ, εκδόσεις Α/συνέχεια, Δεκέμβρης 82
Η "ανακάλυψη" των Grundrisse (Βάσεων Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας) εξυπηρέτησε δύο αντιτιθέμενες φαινομενικά πολιτικές σκοπιμότητες και φυσικά μιά εμπορική. Άλλωστε στους καιρούς μας η πολιτική συνδέεται και εξυπηρετείται από όλο το οπλοστάσιο των τεχνικών, μεθόδων της αγοράς. Σ’ αυτό δεν εξαιρείται και η χώρα μας.
Η πρώτη πολιτική σκοπιμότητα συνδέθηκε με την "καταπολέμηση της προσωπολατρείας και των συνεπειών της" ή της λεγόμενης "αποσταλινοποίησης". Συγκεκριμένα η διάδοση του κειμένου από το 1953 χρησίμευσε με αποσπασματικές ή πλάγιες αναφορές στο κείμενο να καταδειχθεί στο θεωρητικό επίπεδο το βάθος και η έκταση των ανοιγμάτων, της στροφής, του νέου τρόπου τοποθέτησης των ζητημάτων πού υποτίθεται πώς επιχειρούνταν τα χρόνια εκείνα. Δεν αποτελέσαμε εξαίρεση και "εμείς". Έτσι στο "Νέο Κόσμο", όργανο τότε της ηγεσίας Κολιγιάννη κ.λπ. γράφτηκαν κείμενα από θεωρητικούς της στροφής (σήμερα ανήκουν και στις δύο πλευρές του ρεύματος αυτού) λ.χ. για τη λαθεμένη περιοδολόγηση από τον Στάλιν και το βάθος που έκλεινε η τέτοια περιοδολόγηση: "Απόκρυψη τού ασιατικού δεσποτισμού" κ.λπ. και άλλα πολύ βαθιά και εμπεριστατωμένα. Τελικά η συνέχιση της αξιοποίησης των "Grundrisse", ιδιαίτερα στην περίοδο Μπρέζνιεφ ακολούθησε μιά φθίνουσα πορεία αλλά με τη δια¬τήρηση μιας "υποθήκης". Έτσι ο σοβιετικός Vitali Vygorsky με την "Εισαγωγή στις Grundrisse" είναι ο προσημειωτής αυτής τής υποθήκης. Μελλοντικά τίποτα δεν αποκλείεται για το αν θα ατονήσει ή θα ενεργοποιηθεί η τέτοια υποθήκη.
Τη σκυτάλη την παρέλαβαν από τους σοβιετικούς οι διάφορες σχολές του νεομαρξισμού (Φρανκφούρτης, Καίμπριτζ κ.λπ.) στα χρόνια του τέλους της δεκαετίας του 1960 με "έναυσμα" το βιβλίο του Roman Rosdolsky, Zur Entstehungsgeschichte des Marxeschen "Kapital". (Γένεση και διάρθρωση του κεφαλαίου του Μαρξ).
Είναι η εποχή που η αναφορά σε τέτοιες σχολές σε κύκλους τής τότε εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς θεωρούνταν ομολογία επαναστατικής πίστης και όχι μονάχα τότε. Ο Rosdolsky θεωρήθηκε "συντηρητικός" αφού δεν προχωρούσε σε αποσύνδεση του "Κεφαλαίου" από τις "Grundrisse" που οι τέτοιες σχολές θεωρούσαν απαραίτητη, μια και δικαίωνε την αντιπαράθεση του νέου Μαρξ στον "κατεστημένο" Μαρξ έστω κι αν ο νέος Μαρξ ήταν γι αυτούς ανθρωπιστής, ηθικολόγος κ.λπ. Οι απογοητεύσεις των τέτοιων κύκλων εκφράσθηκαν σε δύο χρόνους αρχικά με τα συνθήματα "Από τον Μαρξ κρατάμε το "Κεφάλαιο", σε συνέχεια "Από τον Μαρξ κρατάμε τις "Grundrisse". Στην επόμενη δεκαετία η εμπορική επιτυχία στη Δ. Ευρώπη των "Grundrisse" ενορχηστρώνεται με τη συμβολή πολλών θεωρητικών αγγλοσαξονικής και γερμανικής προέλευσης όπου τα διαφημιστικά συνθήματα τους αποτελούν την τελευταία λέξη της μόδας. Λ.χ. "Κάθε θεωρητική πολεμική πριν το 1941 πρέπει να ξαναμελετηθεί στο φως" των "Grundrisse". Τελικά όχι μονάχα η πολεμική άλλα όλη η ιστορία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος έπρεπε να ξαναγραφτεί.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 την σκυτάλη την παίρνουν οι Ιταλοί κι έτσι ο Λουΐ Αλτουσέρ Καλεί τον Α. Νέγκρι το 1978 για να κάνει 10 μαθήματα για τις "Grundrisse" στην Εκόλ Νορμάλ στο Παρίσι, παρόλο που δεν συμμεριζόταν όλη αυτή την "Γκρουντισολογία". Τα μαθήματα αυτά τυπώθηκαν από τον Φελτρινέλλι αρχικά με τίτλο "Marx oltre Marx" (Μαρξ και πέρα από τον Μαρξ) για να εκδοθούν σε συνέχεια και στη Γαλλία. Η εκδοτική τους επιτυχία στην Ιταλία τουλάχιστον ήταν αναμφισβήτητη.
Ο Νέγκρι υιοθετώντας την αντιπαράθεση "Κεφαλαίου" (αντικειμενιστικού), "Grundrisse" (πολιτικού κειμένου – Μαρξ επαναστάτης) προχώρησε σε μια επιχείρηση "ανατροπής των μαρξιστικών κατηγοριών". Το όλο εγχείρημα απόβλεπε στο να δώσει στην Ιταλική Αυτονομία (και όχι μονάχα σ’ αυτή) μια θεωρητική βάση πού να συμφιλιώνει τα ασυμφιλίωτα. Έτσι παρόλες τις οξύτατες επισημάνσεις πού χαρακτηρίζουν όλη τη θεωρητική προσπάθεια του Α. Νέγκρι, οι τέτοιες επισημάνσεις παραμένουν αναξιοποίητες γιατί υποτάσσονται σε άμεσες πρακτικιστικές ανάγκες "θεωρητικοποίηση" συνθημάτων, ενεργειών, με την πιο στενή έννοια του χώρου και του χρόνου τής Αυτονομίας. Τις αντιφάσεις αυτές προσπαθεί να τις ξεπεράσει με μια ρητορική πού χαρακτηρίζεται από κρυπτογραφικό, ερμητικό λόγο πού δημιουργεί την εντύπωση ύπαρξης βάθους για να ρίχνει σε συνέχεια σε απογοήτευση τον αναγνώστη πού τραβιέται από το τέτοιο βάθος όταν ανακαλύπτει τον ευτελή στόχο των συλλογισμών. Έτσι πραχτικά συχνά παρέμεινε και παραμένει αδιάβαστος από πολλούς θορυβώδικους υποστηριχτές ή θαυμαστές του ενώ για άλλους παραμένει σαν "περίπτωση Νέγκρι", που δείχνει ακριβώς μια βαριά κληρονομιά που έσερναν πολλοί από τους ηγέτες της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς στην Ευρώπη πού θέλησαν να είναι επαναστάτες κουβαλώντας όμως ταυτόχρονα το πιο ετερόκλητο θεωρητικό οπλοστάσιο και όλα τα συμπλέγματα του αντιτριτοδιεθνισμού, του αντισταλινισμού, και της μαξιμαλιστικής δευτεροδιεθνιστικής ρητορικής.
Στη χώρα μας δεν έγινε δυνατή η έκδοση των "Grundrisse" παρά κάποιες επίσημες αναγγελίες η δεσμεύσεις. Οι αναφορές στο έργο αυτό από αρκετούς διαβασμένους ή "διαβασμένους" συμμορφώνονται με τις κάθε φορά μόδες έστω και με μεγάλη καθυστέρηση.
Υπάρχουν μερικά ερωτήματα σχετικά με το κείμενο αυτό του Μαρξ. Ένα "τεχνικό" πρώτα: γιατί ενώ εκδόθηκε το 1939-41 στη Μόσχα δεν κυκλοφόρησε παρά μονάχα μετά τον θάνατο του Στάλιν.
Αν δεχτούμε την άποψη πως οι καιροί αυτοί ήταν καιροί θεωρητικών συζητήσεων και μελετών κρύβει ή μη κυκλοφορία κάποια πονηρή ιδιοτέλεια. Κι αυτή είναι η άποψη όλων των "γκρουντισολόγων". Είναι η γνωστή απογείωση από την συγκεκριμένη ιστορία. Η μη διάδοση του κειμένου αυτού του Μαρξ πρέπει να συνδεθεί με την πραγματικότητα όχι του άμεσου χρονικού διαστήματος μετά την έκδοση τους άλλα με την μεταπολεμική πραγματικότητα. Όπως και σε άλλους τομείς η περίοδος αυτή – και με αυτήν εννοούμε την περίοδο πού εκτείνεται μέχρι το 1953 ήταν μιά κρίσιμη περίοδος για το μέλλον του κομμουνιστικού κινήματος. Ακριβώς τότε διαμορφώθηκαν, καταστάλαξαν οι τάσεις πού θα κυριαρχούσαν τελικά στο κομμουνιστικό κίνημα και θα του δώσουν την κατεύθυνση που του έδωσαν.
Παρόλο που δεν κυκλοφόρησαν οι "Grundrisse" τότε, είναι φανερή η αξιοποίηση τους (και η ένταξη σε ορισμένο σύστημα απόψεων) στις διάφορες πολεμικές που έγιναν στη Σοβιετική Ένωση στα χρόνια 1946-1952.
Παράδειγμα η συζήτηση για το νόμο τής αξίας στο σοσιαλισμό με αφορμή τη σύνταξη του "Εγχειριδίου της Πολιτικής Οικονομίας". Το βιβλίο του Στάλιν "Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ" είναι χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή. Η μη κυκλοφορία των "Grundrisse" στην περίοδο αυτή εντάσσεται στη λογική πού επικρατούσε στο τότε ηγετικό επίπεδο του ΚΚΣΕ. Λογική πού ανάγεται στις ανάγκες διαμόρφωσης και ισχυροποίησης ενός συστήματος ιδεών και πραχτικής που έκφραζε πραγματικά τις νέες ανάγκες του κομμουνιστικού κινήματος όπως τις αντιλαμβάνονταν οι ηγετικοί αυτοί παράγοντες. Και τέλος υπάρχει το ουσιαστικό ζήτημα.
Μπορεί σε κάθε εποχή και από ορισμένη σκοπιά να ξαναδιαβάζεται ο Μαρξ. Και σε πολλές περιπτώσεις να αναιρείται με την επιλεκτική χρησιμοποίηση του ίδιου του Μαρξ. Αυτό συνέβαινε πάντα. Αυτό συμβαίνει και τώρα. Η αντίθεση "Κεφαλαίου" – "Grundrisse" είναι χαρακτηριστικό κλασσικό δείγμα του τέτοιου τρόπου χρησιμοποίησης του Μαρξ ενάντια στον Μαρξ.
Η αξία του κειμένου των "Γκρουντρίσσε" που είναι το "εργαστήριο" όχι μονάχα του "Κεφαλαίου" αλλά και μιας σειράς άλλων πλευρών της μαρξιστικής θεωρίας, βρίσκεται στο ότι υπάρχει άμεσος επαναστατικός λόγος πού δεν συμπιέζεται από τους λόγους που τον έκαναν να συμπιεσθεί όσο συμπιέσθηκε όταν έγινε κατορθωτή η έκδοση του "Κεφαλαίου". Υπάρχει όμως και μια σειρά από διατυπώσεις, ανοίγματα σε περιοχές πού δεν υπάρχουν σε άλλα του έργα, που δεν αναπτύχθηκαν γιατί ακριβώς ό Μαρξ δεν πρόλαβε να το κάνει.
Η κατοπινή επεξεργασία ορισμένων ιδεών στο "Κεφάλαιο" που βρίσκονται σε μια πρώτη μορφή στις "Grundrisse", άλλα και της ίδιας της "γλώσσας", του λόγου του Μαρξ πιστοποιούν όχι την αντίθεση πολιτικού – οικονομολόγου, αντικειμενιστή – βολονταριστή, άλλα δύο βαθμίδες της ίδιας στιγμής: της στιγμής της ανακάλυψης και έκθεσης του βασικού νόμου του καπιταλισμού από τον Μαρξ.
Η "Γενική Εισαγωγή" πού δημοσιεύεται εδώ δημοσιεύθηκε από τον Κάουτσκυ το 1904 στο όργανο τής Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας "Neue Zeit" με διορθώσεις σε διάφορα σημεία του κειμένου πού έκανε ο ίδιος ό Κάουτσκυ. Εδώ δημοσιεύεται με τη μορφή που παρατέθηκε στην έκδοση του 1939-41 των "Grundrisse" και του 1953.
Πρόκειται για μιά απόδειξη για το μαρξιστικό έγκλημα, την "παγίδα της διαλεχτικής", το "μπλοκάρισμα τής προλεταριακής ιδεολογίας" και πολλά άλλα πού έχουν γραφτεί και γράφονται.
Αλλά σίγουρα αποτελεί παγίδα χωρίς εισαγωγικά για όσους θεωρούν τη μαρξιστική μέθοδο ένα νοικοκυρεμένο, βολικό, τετραγωνισμένο κλειδί του δίχως κόπο ανοίγει όλες τις πόρτες. Έτσι ο Εντ. Μπερνστάϊν έκφραζε και εκφράζει πιο καθαρά και ειλικρινά τη νοοτροπία και τις απογοητεύσεις όλων όσων αντίκρυσαν και αντικρύζουν έτσι τη μαρξιστική μέθοδο είτε από τα δεξιά είτε από τα "αριστερά": "Η διαλεχτική αποτελεί το δόλιο στοιχείο της μαρξιστικής θεωρίας, το εμπόδιο που φράζει το δρόμο σε κάθε λογική αντίληψη των πραγμάτων".
Ό εξορκισμός αυτός αφιερώνεται σε όλους τους εχθρούς του Μαρξ και του Μαρξισμού είτε βρίσκονται στην όχθη του "υπαρκτού σοσιαλισμού" είτε στις όχθες των ομολογημένων και ανοιχτών αντιπάλων του.
Από το "άθλιο άπειρο" του Χέγκελ στο "δόλιο στοιχείο" του Μαρξ, το κοινό παράπονο όλων των βολεμένων ή όσων επιθυμούν να βολευτούν κάπου ήσυχα, αδιατάραχτα, σίγουρα δίχως βαριά σύννεφα, αναστατώσεις, κλυδωνισμούς, καταιγίδες και κατακλυσμούς.
γ.χ.