Ο κοινωνιολόγος Ράζμιγκ Κεουσεγιάν σε ένα πρόσφατο κείμενό του αποπειράται τη χαρτογράφηση των κριτικών θεωριών , εξηγώντας τους λόγους: «Η στρατηγική αποτελμάτωση της Αριστεράς –παραδείγματος χάρη στη Γαλλία, από την οποία γράφω– είναι εν μέρει συνέπεια της δυσκολίας να χαραχτούν ακριβείς χάρτες του πεδίου της μάχης και να κατανοηθεί η αλληλεπίδραση των δυνάμεων που επιχειρούν σε αυτό: δηλαδή των δυνάμεων της Αριστεράς και αυτών της Δεξιάς».
Άρα, συνεχίζει, «η χαρτογράφηση των κριτικών ιδεών αποτελεί τμήμα της γενικότερης απόπειρας να χαραχτούν πολιτικοί χάρτες. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι οι ιδέες ήταν πάντοτε σημαντικότερες για την Αριστερά απ’ ό,τι για τη Δεξιά. Στόχος της Αριστεράς είναι να σπάσει την υφιστάμενη συναίνεση, να συλλάβει νέες ιδέες οι οποίες θα αποτελέσουν το θεμέλιο νέων εφικτών κόσμων. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι η Δεξιά δεν έχει ιδέες. Προφανώς έχει κι αυτή παράξει πολύ ισχυρές ιδεολογίες σε όλη τη σύγχρονη ιστορία, με τελευταία το νεοφιλελευθερισμό. Αλλά όταν η Δεξιά βρίσκεται σε ιδεολογική αποτελμάτωση μπορεί, τις περισσότερες φορές, να καταφύγει στην υφιστάμενη συναίνεση και να περιμένει καλύτερες μέρες. Αντίθετα, η Αριστερά δεν μπορεί να κάνει κάτι παρόμοιο, διότι σχεδόν πάντα η υφιστάμενη συναίνεση είναι κατά βάση συντηρητική».
Ο Κεουσεγιάν λοιπόν αναρωτιέται: «Σε ποιο σημείο βρίσκεται σήμερα η Αριστερά από διανοητική άποψη; Ποιες είναι οι βασικές ιδέες της και σε τι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες παράγονται; Αυτό είναι το ερώτημα με το οποίο θα επιχειρήσω να αναμετρηθώ. Θα ασχοληθώ με το περιεχόμενο των σύγχρονων κριτικών ιδεών, καθώς και με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες παραγωγής τους. Στην πραγματικότητα, αυτό που έχουμε ανάγκη να κατανοήσουμε είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των δύο στοιχείων».
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τους σήμερα
Του Ραζμίγκ Κεουσεγιάν*
Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των κριτικών θεωριών σήμερα; Ένα πρώτο είναι ότι παγκοσμιοποιούνται όλο και περισσότερο. Η παγκοσμιοποίηση επιδρά στο εμπόριο, τα οικονομικά, την επικοινωνία, ακόμη και τη λογοτεχνία, όπως έδειξαν οι ακαδημαϊκοί της Weltliteratur. Επιδρά επίσης και στις κριτικές θεωρίες. Άρα, η πρώτη ερώτηση είναι: ποια είναι η φύση αυτής της παγκοσμιοποίησης των κριτικών ιδεών;
Οι ιδέες πάντοτε κινούνταν στον κόσμο. Η παγκοσμιοποίηση της σκέψης γενικά, και ειδικότερα της κριτικής σκέψης, δεν είναι στην πραγματικότητα ένα νέο φαινόμενο. Μεταξύ πολλών άλλων, ο Γάλλος ιστορικός Σερζ Γκρουζινσκί μελέτησε, στο σπουδαίο βιβλίο του La Pensée métisse, αυτό που αποκαλεί «τις διανοητικές δυναμικές της αποικιοποίησης και της παγκοσμιοποίησης», που ξεκίνησαν στη Λατινική Αμερική τον 15ο αιώνα. Αυτές οι δυναμικές επιδρούν επίσης στις κριτικές θεωρίες.
Ο Χοσέ Κάρλος Μαριατέγκι, ένας από τους ιδρυτές του λατινοαμερικάνικου μαρξισμού, είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Το 1928 στο κλασικό έργο του «Επτά ερμηνευτικά δοκίμια για την περουβιανή πραγματικότητα» προσάρμοσε τον μαρξισμό, μια κριτική θεωρία που γεννήθηκε στην Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα, στο περιβάλλον της Λατινικής Αμερικής – και πιο συγκεκριμένα στην κοινωνική πραγματικότητα των Άνδεων. Αυτή η προσαρμογή τον οδήγησε να εισάγει μια θεωρητική καινοτομία στον μαρξισμό, δεδομένου ότι στο Περού της εποχής εκείνης η εργατική τάξη ήταν αδύναμη αριθμητικά, και υπήρχε μια ευρεία ιθαγενική αγροτιά. Ο Μαριατέγκι ήταν ένας από τους πρώτους που σύνθεσαν τον μαρξισμό και τον ιθαγενισμό, δημιουργώντας μια υβριδική θεωρία κεντρικής σπουδαιότητας για τη σύγχρονη προοδευτική λατινοαμερικάνικη πολιτική σε περιοχές όπως, για παράδειγμα, η μεξικάνικη επαρχία Τσιάπας, το Εκουαδόρ ή η Βολιβία. Αυτό λοιπόν είναι ένα σαφές παράδειγμα μιας περιοδεύουσας κριτικής θεωρίας, και υπάρχουν κι άλλα. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε τον Σίριλ Λάιονελ Ρόμπερτ, τον Τραν Ντακ Τάο, τον Φραντς Φανόν κ.λπ.
Σε κάθε περίπτωση, υπήρξε μια σαφής επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης των κριτικών θεωριών από το τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα, ας πούμε από τα τέλη της δεκαετίας του ’70, κι έπειτα. Από τον 19ο αιώνα έως εκείνη τη στιγμή, οι κριτικές θεωρίες δουλεύονταν κυρίως στη δυτική και ανατολική Ευρώπη. Σήμερα, αντιθέτως, συναντώνται διασκορπισμένες σε όλο τον πλανήτη. Έτσι μεταξύ των πλέον πολυδιαβασμένων και συζητούμενων διανοητών του σήμερα περιλαμβάνονται ο Περουβιάνος Ανίμπαλ Κιχάνο, ο Σλοβένος Σλαβόι Ζίζεκ, ο Κινέζος Ουάνγκ Χουέι, η Ινδή Γκαγιάτρι Σπίβακ, ο Γιαπωνέζος Κοζίν Καρατανί, ο Αργεντινομεξικάνος Νέστορ Γκαρσία Κανκλίνι, ο Αργεντίνος (αλλά κάτοικος Βρετανίας) Ερνέστο Λακλάου, που πέθανε το 2014, ο Καμερουνέζος Ακίλε Μπέμπε κ.ά. Αυτή η γεωγραφική ποικιλότητα είναι δίχως αμφιβολία καινοφανής στην ιστορία των κριτικών θεωριών. Η Ευρώπη παραμένει βέβαια ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Αλέν Μπαντιού, ο Αντόνιο Νέγκρι, ο Ζακ Ρανσιέρ, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ή ο Άξελ Χόνετ. Αλλά στα τελευταία σχεδόν 30 χρόνια άρχισε μια κίνηση με βάθος που οδήγησε στη μετεγκατάσταση ή αποκέντρωση των κριτικών θεωριών προς νέες χώρες.
Δεν λέω, φυσικά, ότι σε αυτές τις χώρες δεν είχε παραχθεί μέχρι πρόσφατα κριτική σκέψη. Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι, σύμφωνα με το μοντέλο της Δημοκρατίας των Γραμμάτων της Πασκάλ Καζανοβά, σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια διαδικασία δημιουργίας μιας Δημοκρατίας των Κριτικών Θεωριών. Και επίσης υποστηρίζω ότι γίνονται όλο και πιο ορατές οι θεωρίες που εκπονήθηκαν στις χώρες οι οποίες ήταν απούσες από τη δημοκρατία της Καζανοβά.
Τρία σημεία για τις κριτικές θεωρίες
1 Θα χρησιμοποιήσω τον όρο «κριτικές θεωρίες» ή «ριζοσπαστικές θεωρίες» για να αναφερθώ γενικά στις ιδέες της Αριστεράς. Αυτό που θεωρείται κριτική σκέψη είναι μια κατηγορία ιστορική, και όχι αχρονική ή υπερβατική. Δηλαδή αυτό που σήμερα συνιστά μια κριτική θεωρία δεν ήταν αναγκαστικά τέτοια στο παρελθόν, και αντίστροφα. Για παράδειγμα, ο φιλελευθερισμός –ή ορισμένες μορφές του– ήταν μια κριτική θεωρία τον 18ο αιώνα, όταν στην εξουσία βρίσκονταν απολυταρχικά καθεστώτα. Σήμερα έχει πάψει να είναι.
2 Εδώ αναφέρομαι σε κριτικές θεωρίες στον πληθυντικό, κι όχι στην Κριτική Θεωρία στον ενικό και με πεζοκεφαλαία. Η Κριτική Θεωρία στον ενικό συνήθως αναφέρεται στη Σχολή της Φρανκφούρτης, στην περίφημη διάκριση του Μαξ Χορκχάιμερ μεταξύ «παραδοσιακής» και «κριτικής» θεωρίας. Οι κριτικές θεωρίες στον πληθυντικό συνιστούν μια πολύ ευρύτερη κατηγορία.
3 Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που γινόταν λόγος για μαρξισμό κι όχι για κριτικές θεωρίες, δεδομένου ότι ο μαρξισμός ήταν η δεσπόζουσα κριτική θεωρία στη διάρκεια ενός ολόκληρου αιώνα. Σήμερα όμως δεν είναι πια, και γι’ αυτό πρέπει να κάνουμε χώρο και για μη μαρξιστικές κριτικές θεωρίες. Θα είμαστε λοιπόν εγκλωβισμένοι σε αυτήν την όχι ικανοποιητική αντίληψη της «κριτικής θεωρίας» μέχρι τη στιγμή που νέες πολιτικές εξελίξεις θα μας επιτρέψουν να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες μας.
* Ο Ράζμιγκ Κεουσεγιάν είναι Ελβετός κοινωνιολόγος και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Έχει γράψει μεταξύ άλλων το «Αριστερό ημισφαίριο. Μια χαρτογράφηση της νέας κριτικής σκέψης» (Μαδρίτη, 2013) και το δοκίμιο για την πολιτική οικολογία «Η φύση είναι ένα πεδίο μάχης» (Παρίσι, 2014). Εδώ παρουσιάζονται ορισμένα αποσπάσματα από εκτενές κείμενό του με τίτλο «Οι μεταλλάξεις της κριτικής θεωρίας: Ένας χάρτης της ριζοσπαστικής σκέψης σήμερα», το οποίο πρωτοδημοσιεύθηκε στο αργεντίνικο περιοδικό Nueva Sociedad (τεύχος 261, 2016).
Μετάφραση–Επιμέλεια: Ερρίκος Φινάλης