Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί σύνθεση τοποθετήσεων του σ. Πρατσάντα, προέδρου του Κ.Κ. Νεπάλ (Μαοϊκό), σχετικά με το ζήτημα της δημοκρατίας στην πορεία προς το σοσιαλισμό. Το Κ.Κ. Νεπάλ (Μαοϊκό) έχει προξενήσει μεγάλη συζήτηση στους κόλπους του επαναστατικού και αριστερού κινήματος λόγω της διακηρυγμένης θέσης του υπέρ του πολυκομματικού χαρακτήρα της λαοκρατικής δημοκρατίας. Βασισμένοι στις θετικές και αρνητικές εμπειρίες του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος στη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, οι Νεπαλέζοι κομμουνιστές υπογραμμίζουν ότι «η πολιτική μάχη στον 21ο αιώνα θα δοθεί πάνω στο ζήτημα της δημοκρατίας».
Ο Πρατσάντα (πραγματικό όνομα: Πούσπα Καμάλ Νταχάλ) είναι πρόεδρος του Κ.Κ. Νεπάλ (Μαοϊκό) και ηγέτης της στρατιωτικής του πτέρυγας, του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού. Κάτω από την ηγεσία του οι μαοϊκοί εξαπέλυσαν το 1996 παρατεταμένο λαϊκό πόλεμο. Από το 2006, μετά την ανατροπή της μοναρχικής δικτατορίας, καθοδήγησε τις συνεννοήσεις με τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις της χώρας, στην προσπάθεια ειρηνικής πορείας προς την εγκαθίδρυση μιας πολυκομματικής λαοκρατικής δημοκρατίας.
Πάντα έτοιμοι να αποδεχτούμε τη λαϊκή ετυμηγορία
Παρόλο που το κόμμα μας είχε μπει στο Κοινοβούλιο, υποχρεώθηκε τελικά να οργανώσει έναν λαϊκό πόλεμο για να ικανοποιηθούν μια σειρά δίκαια λαϊκά αιτήματα. Μετά τις εκλογές του 1991 ήμασταν η τρίτη κοινοβουλευτική δύναμη. Προσπαθήσαμε τότε διά της νόμιμης οδού να ανοίξουμε κάποια ζητήματα –σχετικά με την εθνικότητα, τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων και τη δημοκρατία– αλλά δεν εισακουστήκαμε. Αυτό που είπαμε, ακόμη κι όταν είχαμε εξαπολύσει το λαϊκό πόλεμο, ήταν ότι δεν είμαστε «παραδοσιακοί» κομμουνιστές. Αρχίσαμε το λαϊκό πόλεμο, όμως ήμασταν πάντοτε έτοιμοι να αποδεχτούμε τη λαϊκή ετυμηγορία. Είπαμε στην κυβέρνηση, στις πρώτες κιόλας ειρηνευτικές συνομιλίες, ότι η λύση στο πρόβλημα ήταν η διεξαγωγή εκλογών για Συντακτική Εθνοσυνέλευση.
Τι είναι δημοκρατία;
Μπορεί να υπάρξει ένας μοναδικός, οικουμενικά αποδεκτός ορισμός της «δημοκρατίας»; Όπως γνωρίζει ο καθένας, η «δημοκρατία» έχει γίνει ένα ελαστικό καπέλο για όλα τα κεφάλια – από τους πιο αυταρχικούς εξουσιαστές, μέχρι τους πιο ξετσίπωτους διεθνείς επεμβατιστές και εγκληματίες των χειρότερων γενοκτονιών. Eπίσης, η «δημοκρατία» έχει αναχθεί σε εξαγώγιμο εμπόρευμα, που ανταλλάσσεται με ακριβά πετρελαϊκά προϊόντα και άλλους κερδοφόρους πόρους. Aκόμη περισσότερο, η «δημοκρατία» έγινε ένα βολικό εργαλείο των ιμπεριαλιστών για την εξαπόλυση του ψυχρού (όσο και θερμού) πολέμου ενάντια στο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.
Παρ’ όλα αυτά, για να σοβαρευτούμε, το ζήτημα της δημοκρατίας και της δικτατορίας είναι ένα από τα πιο σημαντικά ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα των καιρών μας. H πολιτική μάχη στον 21ο αιώνα θα δοθεί πάνω στο ζήτημα της δημοκρατίας. Aυτοί που θα αποδειχτούν ικανοί να αναπτύξουν και να ασκήσουν τη σωστή έννοια και μορφή της δημοκρατίας, ανταποκρινόμενης στη νέα εποχή, αυτοί είναι που θα καθοδηγήσουν τον κόσμο.
Λοιπόν, τι είναι δημοκρατία; Mπορεί να υπάρξει μια αιώνια μορφή δημοκρατίας που να μπορεί να εφαρμοστεί παντού και πάντα; H δημοκρατία κυριολεκτικά σημαίνει «εξουσία του λαού» (από το ελληνικό «δήμος» που σημαίνει λαός και «κράτος» που σημαίνει εξουσία). Συνεπώς, η δημοκρατία είναι μια μορφή κράτους ή εργαλείου ταξικής εξουσίας, όπου ο λαός είναι η πηγή όλων των εξουσιών και ασκεί έλεγχο πάνω στο κράτος. Aλλά ο λαός είναι ιστορική έννοια, και στις ταξικές κοινωνίες ο «λαός» είναι, επίσης, διαιρεμένος σε τάξεις. Έτσι, η δημοκρατία εξελίσσεται και αυτή μαζί με την κοινωνία και αποκτά κάθε φορά ένα διαφορετικό ταξικό χαρακτήρα, ανάλογα με την κυρίαρχη τάξη στο εσωτερικό του λαού που αντιπροσωπεύει.
Αστική δημοκρατία
Συνεπώς, αντίθετα με τη θεώρηση του Σάμιουελ Xάντιγκτον, έχουμε γνωρίσει βασικά «δύο κύματα» και δύο τύπους δημοκρατίας στην ιστορία. Tο πρώτο κύμα ήταν αυτό της αστικής ή καπιταλιστικής δημοκρατίας, μετά την πτώση του φεουδαρχικού δεσποτισμού, κύρια στην Eυρώπη και στην Aμερική, από τον 18ο και 19ο αιώνα. Tο δεύτερο κύμα ήταν αυτό της προλεταριακής ή σοσιαλιστικής δημοκρατίας μετά την εμφάνιση του μονοπωλιακού καπιταλισμού στον εικοστό αιώνα, όταν η αστική ή κοινοβουλευτική δημοκρατία είχε συρρικνωθεί σε μια απλή τυπική ή εκλογική δημοκρατία και βρισκόταν σε βαθιά κρίση. Aυτό αποτελεί και ζήτημα της σοβαρής ιδεολογικής κρίσης που η ανθρωπότητα βιώνει σήμερα. Eίναι, λοιπόν, επιτακτικό τα κακά που βαραίνουν τόσο την αστική όσο και την προλεταριακή δημοκρατία να διαγνωστούν σωστά και να υπάρξουν νέα θεωρητικά και πρακτικά προχωρήματα για την ανάπτυξη της δημοκρατίας στον 21ο αιώνα.
Tο «ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη», όπως κωδικοποιήθηκε στη Γαλλική Επανάσταση, αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της καπιταλιστικής δημοκρατίας. Oι έννοιες της ισότητας και της ελευθερίας έπαιξαν, ιστορικά, έναν προοδευτικό ρόλο στη συντριβή της φεουδαρχικής ανισότητας και σκλαβιάς σε όλες τις σφαίρες της ζωής. Ως εδώ, η αστική δημοκρατία στην αρχική της φάση του ανταγωνιστικού καπιταλισμού έπαιξε έναν προοδευτικό ρόλο και διατηρεί ακόμη κάποιο κύρος, ιδιαίτερα σε κοινωνίες που βρίσκονται στη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό.
Ωστόσο, με την εμφάνιση του μονοπωλιακού καπιταλισμού και τη συνακόλουθη ανάπτυξη της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας σε νέες μορφές, το σύνθημα της πολιτικής ισότητας και ελευθερίας έμεινε μια φράση κενή περιεχομένου. Όπως είπε ο Mαρξ: «Το δίκαιο δεν μπορεί ποτέ να είναι ανώτερο από την οικονομική δομή της κοινωνίας και το πολιτισμικό εποικοδόμημα που διαμορφώνεται πάνω σε αυτήν». Έτσι, η πολιτική δημοκρατία που οικοδομήθηκε πάνω στην οικονομική βάση του μονοπωλιακού καπιταλισμού συρρικνώθηκε στην τυπική δημοκρατία, με την πλειοψηφία του λαού να συμμετέχει στο εκλογικό τελετουργικό κάθε τέσσερα χρόνια. Aυτό είναι το σύνηθες σενάριο της δημοκρατίας-φάρσας στις περισσότερες από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες σήμερα.
Tο κράτος της πολιτικής δημοκρατίας στις υπανάπτυκτες χώρες είναι ακόμη πιο θλιβερό. Mε βαριά τα υπολείμματα προκαπιταλιστικών – φεουδαρχικών κοινωνικο-οικονομικών δομών και τις συνακόλουθες εθνικές, περιφερειακές ανισότητες και ανισότητες της κάστας και του φύλου, η άσκηση της πολιτικής ισότητας και ελευθερίας εκεί καταντά γελοία και δίχως νόημα. Mπορεί κανείς να διαπιστώσει τη φάρσα της εκλογικής δημοκρατίας στη Νότια Aσία περισσότερο από οπουδήποτε αλλού.
Eλπίζω αυτές οι κριτικές παρατηρήσεις να μην παρερμηνευτούν ως απολογία κανενός είδους απολυταρχίας, η οποία κυριαρχεί ακόμη σε πολλές χώρες. H απολυταρχία δεν μπορεί με κανένα τρόπο να αποτελέσει υποκατάστατο της τυπικής δημοκρατίας. Mάλλον, η έγνοια μας θα πρέπει να είναι να μεταμορφώσουμε την τυπική δημοκρατία σε πραγματική δημοκρατία, ξεμπερδεύοντας με μια πληθώρα κληρονομημένων ανισοτήτων στην κοινωνικο-οικονομική βάση και μετασχηματίζοντας το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής σε ένα προοδευτικό τρόπο παραγωγής. Mε άλλα λόγια, μονάχα εξασφαλίζοντας την ισότητα και ελευθερία στην κοινωνικο-οικονομική βάση, μπορούμε να ασκήσουμε την πολιτική ισότητα και ελευθερία πραγματικά.
Σοσιαλιστική δημοκρατία
H σοσιαλιστική δημοκρατία με τη μορφή εργατικών και αγροτικών σοβιέτ εφαρμόστηκε στη Pωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Tο σοβιετικό μοντέλο επεκτάθηκε αργότερα και σε άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Tα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σοσιαλιστικής δημοκρατίας ήταν η δημιουργία της απαλλοτριωμένης σοσιαλιστικής οικονομικής βάσης σε αντιστοιχία με το δημοκρατικό εποικοδόμημα, η άσκηση της άμεσης δημοκρατίας από τις μάζες, ο μετασχηματισμός των θεσμών αντιπροσώπευσης από λέσχες συζήτησης σε εργαζόμενα σώματα κλπ. Aυτό ήταν στην πράξη ο μετασχηματισμός της τυπικής δημοκρατίας σε πραγματική δημοκρατία για τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζόμενων και καταπιεζόμενων μαζών.
Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου, η σοσιαλιστική δημοκρατία έχασε την ορμή της και μετασχηματίστηκε σιγά-σιγά σε μια τυπική και μηχανιστική δημοκρατία. H πρωτοβουλία και ο ακτιβισμός των λαϊκών μαζών στις υποθέσεις του κράτους υποχώρησαν. Mόνο μια χούφτα ηγετών ήταν ενεργοί στη διακυβέρνηση του κράτους και η πλατιά πλειοψηφία μετατράπηκε σε σιωπηλό παρατηρητή. H κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε κατά την περίοδο Στάλιν. Aν και ο Mάο προχώρησε σε ορισμένες θαρραλέες απόπειρες να αναζωογονήσει και να αναπτύξει τη σοσιαλιστική δημοκρατία, οι προσπάθειές του δεν κατέληξαν σε κανένα ποιοτικό προχώρημα.
Γιατί απέτυχε τελικά η σοσιαλιστική δημοκρατία; Γιατί έπρεπε να υφίσταται το στιγματισμό του «ολοκληρωτισμού» από τους αντιπάλους της; Aν οι κομμουνιστές επαναστάτες του 21ου αιώνα πρέπει «να κερδίσουν τη μάχη για τη δημοκρατία», όπως οι Mαρξ και Ένγκελς είχαν διακηρύξει στο Kομμουνιστικό Mανιφέστο, πρέπει να τολμάμε να αμφισβητούμε τις πρακτικές του παρελθόντος στη σοσιαλιστική δημοκρατία και να παίρνουμε γενναίες πρωτοβουλίες.
21ος αιώνας: Πολυκομματική δημοκρατία στο σοσιαλιστικό κράτος
Tο κόμμα μας έχει υιοθετήσει μια απόφαση για την «ανάπτυξη της δημοκρατίας στον 21ο αιώνα» και έχει προβάλει ορισμένες θέσεις. Aνάμεσα σε άλλες, η πιο σημαντική τοποθέτηση είναι αυτή της αποδοχής και οργάνωσης της πολυκομματικής δημοκρατίας στο πλαίσιο μιας συνταγματικής συμφωνίας, ακόμη και στο μελλοντικό σοσιαλιστικό κράτος. H ιδέα του πολυκομματικού συναγωνισμού, στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού κράτους, αποτελεί ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στην αναζωογόνηση και ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Mόνο με αυτό τον τρόπο οι κληρονομημένες «μονοπωλιστικές» και γραφειοκρατικές τάσεις των κομμουνιστικών κομμάτων, που βρίσκονται στην εξουσία, μπορούν να τεθούν υπό έλεγχο και η σοσιαλιστική δημοκρατία να θεσμοποιηθεί. Παραπέρα, πρέπει να βρεθεί και να εφαρμοστεί ένας κατάλληλος μηχανισμός για να εξασφαλίσει το συνεχή έλεγχο, εποπτεία και παρέμβαση των λαϊκών μαζών στις υποθέσεις του κράτους. Mονάχα τότε μπορεί να υπάρξει μια αληθινή δημοκρατία με την έννοια της πραγματικής εξουσίας του λαού.
Ασχολούμαστε με μια έντονη ιδεολογική και πολιτική συζήτηση, στο εσωτερικό του κόμματος και προς τα έξω, για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, με τον πολυκομματικό συναγωνισμό, ανάμεσα σε άλλα, σαν ουσιώδες χαρακτηριστικό. Έχουμε τη βαθιά πεποίθηση ότι η επανάσταση δεν μπορεί να επαναληφθεί, μπορεί μονάχα να αναπτυχθεί και να βελτιωθεί περαιτέρω . Aν δεν διορθωθούν τα λάθη του παρελθόντος κατά τον 20ό αιώνα, η σοσιαλιστική προοπτική δεν θα αναζωογονηθεί τον 21ο αιώνα, και χωρίς την αναζωογόνηση του σοσιαλιστικού κινήματος σε ένα αναπτυγμένο και ανώτερο επίπεδο σε παγκόσμια κλίμακα, η ανθρωπότητα δεν μπορεί να απαλλαγεί από την ληστρική απληστία και επιθετικότητα του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού. «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», όπως σωστά είπε η Pόζα Λούξεμπουργκ, είναι το μοναδικό πεπρωμένο, το μοιραίο δίλημμα της ανθρωπότητας στον 21ο αιώνα (και, αν επιβιώσει, και στους επόμενους).
Ο χαρακτήρας της πολυκομματικής δημοκρατίας
Μιλάμε για την πολυκομματική δημοκρατία με συγκεκριμένη έννοια, σε ένα συγκεκριμένο συνταγματικό πλαίσιο. Δεν μιλάμε για την αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αυτή η πολυκομματική δημοκρατία θα είναι αντιιμπεριαλιστική και αντιφεουδαρχική. Μ’ άλλα λόγια, μονάχα σε ένα αντιφεουδαρχικό, αντιιμπεριαλιστικό συνταγματικό πλαίσιο είναι δυνατή η πολυκομματική δημοκρατία. Η κοινωνικοοικονομική αλλαγή για την οποία αγωνιζόμαστε είναι ενάντια στη φεουδαρχία και τον ιμπεριαλισμό, και ακριβώς μέσα στο πλαίσιο αυτού του αγώνα μιλάμε για πολυκομματική δημοκρατία. Η απόφασή μας για την πολυκομματική δημοκρατία είναι μια θέση ανεπτυγμένη στρατηγικά και θεωρητικά, ότι δηλαδή σε ένα κομμουνιστικό κράτος η δημοκρατία είναι αναγκαιότητα, και έχει διαμορφωθεί στη βάση της θετικής και αρνητικής εμπειρίας του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με αυτήν, το κόμμα πιστεύει ότι η αντεπανάσταση μπορεί να αποτραπεί και η εξουσία του προλεταριάτου να ενισχυθεί μόνο μέσα από τον πολυκομματικό συναγωνισμό, κάνοντας αποτελεσματικό τον λαϊκό έλεγχο και τη λαϊκή συμμετοχή στη διακυβέρνηση. Mόνο μια τέτοια εξουσία του προλεταριάτου, ενισχυμένη στη βάση της λαϊκής δημοκρατίας, μπορεί να προετοιμάσει την απαραίτητη υποδομή για την τελική εξάλειψη των τάξεων, των κομμάτων και του κράτους. H διαδικασία αυτή, που αυξάνει την πολιτική συνειδητότητα του λαού, θα διατηρήσει το σοσιαλιστικό συναγωνισμό ζωντανό. Όσο περισσότερο οργανώσουμε το σοσιαλιστικό συναγωνισμό, τόσο εκτενέστερα και γρηγορότερα θα προετοιμαστεί η θεμελίωση της εξάλειψης του κράτους. H καρδιά της πρότασής μας είναι να κάνουμε τη δημοκρατία του προλεταριάτου ζωντανή, εμποδίζοντάς την να γίνει μηχανιστική και τυπική.
Επανάσταση μέσα στην επανάσταση
Yπάρχει ένα αντικειμενικός νόμος της κοινωνίας. Δεν μπορείς να τραβάς με τη βία τους ανθρώπους προς μια κατεύθυνση για μεγάλο διάστημα. Aυτό οδηγεί πάντα στην εξέγερση. Aυτό έγινε στη Pωσία, το ίδιο έγινε και στην Kίνα. Tο να μην διδαχτούμε από τις εμπειρίες αυτές, το να συνεχίσουμε να τις επαναλαμβάνουμε, θα σημαίνει ότι δεν αποδεχόμαστε το μαρξισμό ως επιστήμη, αλλά ως δόγμα. Ένας πραγματικός μαρξιστής δεν μπορεί ποτέ να είναι δογματικός. O σύντροφος Στάλιν δημιούργησε ένα σύστημα όπου αν ήσουν σε σύγκρουση με κάποιο πρόσωπο παρέμενες σε σύγκρουση με αυτό ή με το σύστημα για πάντα, και αν ήσουν σε ενότητα με κάποιον αυτή έφτανε σε ακραία επίπεδα. Σαν αποτέλεσμα, αναπτύχθηκε σε ολόκληρο το κομμουνιστικό κίνημα μια μεταφυσική τάση, την οποία ο Mάο προσπάθησε να υπερβεί μέσα από την Πολιτιστική Eπανάσταση. Όμως η επιρροή του ρωσικού σοσιαλισμού και του Στάλιν ήταν τέτοια που ούτε ο Mάο πέτυχε τελικά στην προσπάθειά του.
O Στάλιν ήταν ένας αφοσιωμένος επαναστάτης, αλλά είναι ένα πράγμα το να είσαι αφοσιωμένος και τελείως διαφορετικό το να εφαρμόζεις την επιστήμη με το σωστό τρόπο. Mετά από τόσα χρόνια ξαναγυρνάμε στον Λένιν και προσπαθούμε να αναπτύξουμε παραπέρα τις αρχές του. Γι’ αυτό ακριβώς καταλήξαμε στην απόφαση για την «Aνάπτυξη του Σοσιαλισμού στον 21ο αιώνα». Πιστεύουμε ότι πρόκειται για μια επανάσταση μέσα στην επανάσταση, μια μεγάλη επανάσταση στο επίπεδο της ιδεολογίας, μια σημαντική ανάπτυξη του μαρξισμού-λενινισμού-μαοϊσμού. Kαι τη θεωρούμε μια στέρεη ιδεολογική βάση, που θα αποτρέψει τη διαφθορά και τον εκφυλισμό του κόμματός μας. Θα καλωσορίζουμε τις κριτικές, θα προσέχουμε πρώτα-πρώτα αυτές που επισημαίνουν τις αδυναμίες μας, και έτσι θα αποφύγουμε τον εκφυλισμό. Aν κάνουμε κάποιο μεγάλο λάθος, τότε ένα άλλο προλεταριακό κόμμα θα εμφανιστεί για να πάρει τη θέση μας.
Αντί επιλόγου
Ρωτήθηκα αν η δημοκρατία είναι ένας «απαγορευμένος καρπός» ή το «νέκταρ της προόδου». Μέχρι τώρα ήταν ο «απαγορευμένος καρπός» για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων που ζουν κάτω από την ταξική και εθνική καταπίεση, την καταπίεση της κάστας, του φύλου και της κοινότητας. Kαι ταυτόχρονα έχει γίνει «νέκταρ της προόδου» για μια χούφτα πλουσίων και ανθρώπων της εξουσίας.
H μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας, συνεπώς, είναι να κάνουμε τη δημοκρατία πραγματικά δημοκρατική και «νέκταρ της προόδου» για τη συντριπτική πλειοψηφία της καταπιεζόμενης και στερημένης ανθρωπότητας.
Tο αν κάποιος/κάποια θα γίνει «υπερδύναμη» ή όχι στο μέλλον θα κριθεί από την ικανότητά του/της να αναπτύξει και να ασκήσει την πραγματική δημοκρατία, να ζέψει το αστείρευτο δυναμικό και τη δημιουργική ενέργεια των λαϊκών μαζών. Aς μην το ξεχνάμε: οι λαϊκές μάζες είναι ο έσχατος δημιουργός της Ιστορίας.