Μεθοδολογικές επισημάνσεις
Το θέμα της συζήτησης δεν είναι ακριβώς η Επανάσταση του 1821, παρόλο που αυτή αποτελεί την «εκκίνηση» μιας νέας φάσης ύπαρξης του νέου ελληνισμού μέσω της κρατικής υπόστασης. Το θέμα μας είναι να δούμε σε γενικές γραμμές τα ιδιαίτερα αλλά και βασικά χαρακτηριστικά στη διαδρομή-περιπέτεια της Ελλάδας μέσα στους δύο ταραγμένους αιώνες. Να ξεχωρίσουμε δηλαδή μερικές γενικές γραμμές, τον ιδιαίτερο ρυθμό και τα ιδιοτυπικά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης, και να σκεφτούμε πάνω στις αιτίες τους.
Δεν κάνουμε ιστορία. Προβαίνουμε σε μια πολιτική τοποθέτηση. Έχει μεγάλη διαφορά.
Υπάρχει ένα ζήτημα σχετικά ανοικτό μέσα στην πορεία και στην εξέταση του ζητήματος: από ποια σκοπιά μιλά κανείς σήμερα για το θέμα –με ποια ιδιότητα– ως ποιο υποκείμενο. Το θέμα είναι σημαντικό, αλλά το προσπερνάμε λίγο γρήγορα και ξεκαθαρίζουμε ότι η οπτική μας είναι οπτική της χώρας. Με την έννοια της υπόστασής της, της ύπαρξής της, της δυνατότητας να υπάρχει και να μην συρρικνωθεί, με την έννοια να βρει και να κατακτήσει έναν νόημα και ρόλο. Αυτή η επιλογή –να μιλήσουμε από την οπτική της χώρας– έχει τη σχετικότητά της.
Η «γραμμή» αυτής της τοποθέτησης (και η μέθοδός της) επιλέγει να θέσει εξαρχής τις κεντρικές θέσεις και απόψεις (και τα σχήματα) της άρχουσας τάξης, των ελίτ, των διανοουμένων της, και μέσα από τη διαπραγμάτευσή τους να οικοδομηθεί μια διαφορετική αντίληψη και άποψη για τα 200 χρόνια και την πορεία της χώρας.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν περιγράφοντας χωρίς να αδικούμε τις βασικές αστικές (εκσυγχρονιστικές κυρίως) απόψεις:
- Αυτό που επιτελέστηκε στα 200 χρόνια είναι μια τεράστια επιτυχία που συνήθως δεν την εκτιμούμε.
- Τι ήμασταν πριν 200 χρόνια – Πού βρισκόμαστε σήμερα
- Από εντελώς φτωχή χώρα περάσαμε σε μια εποχή που βρισκόμαστε ανάμεσα στις 30 πιο ευημερούσες χώρες του κόσμου.
- Σε αυτό συντέλεσε η σταθερή προσήλωσή μας στη Δύση και στη στήριξη που είχαμε από τον συμμαχικό παράγοντα.
- Αυτό που έχουμε ως χώρα είναι ό,τι καλύτερο μπορούσαμε – δεν υπήρχε και δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική.
- Δεν μπορούμε μόνοι μας – τις αλλαγές που πρέπει να κάνουμε πρέπει μάλλον να μας τις επιβάλλουν, γιατί μόνοι μας δεν μπορούμε
- Ο διχασμός είναι στο αίμα μας και αυτό είναι μια κακοδαιμονία που μας ταλανίζει.
- Το σχήμα περί εξάρτησης και ξενοκρατίας είναι τελείως ξεπερασμένο.
Τα σχήματα που επηρέασαν ή διεύθυναν τη χώρα ήταν σε γενικές γραμμές τα ακόλουθα: Η Μεγάλη Ιδέα, η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, η «ψωροκώσταινα», η αντικομμουνιστική Ελλάδα, η ευρωπαϊκή ιδέα (σύνδεση – ισότιμο μέλος – σύγκλιση), ο εκσυγχρονισμός.
Ο τρόπος που η αστική ματιά αντιλαμβάνεται την πορεία της χώρας έχει στιγμές υπερφίαλες-υπεραισιόδοξες, και παρουσιάζει και στιγμές μελαγχολίας όταν τα σχήματα δεν περπατάνε, όταν έρχονται πτωχεύσεις, ή καταστροφές.
Για παράδειγμα ο ιστορικός Γ. Δερτιλής συνοψίζει τις απόψεις του σε ένα τελευταίο βιβλίο με τίτλο «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις, 1821-2016», επιμένοντας ότι η πηγή της κακοδαιμονίας ήταν οι στρατιωτικές δαπάνες της χώρες.
Ο Κώστας Κωστής σε δύο βιβλία του («Ο πλούτος της Ελλάδας» και «Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας») εκφράζει με μεγάλη σαφήνεια την άποψη των μεγάλων βημάτων και επιτυχιών της Ελλάδας από το 1821 μέχρι σήμερα.
Ο Γιάννης Βούλγαρης στο τελευταίο βιβλίο «Ελλάδα, μια χώρα παραδόξως νεωτερική» θα σημειώσει:
«Η Ελλάδα είναι έθνος γεωπολιτικό, ιστορικό, δημοκρατικό, μικρομεσαίο… Η διαφορά είναι ότι σήμερα δεν φτάνουν οι εξωτερικές ωθήσεις για να πάει μπροστά. Μάλλον κρατά την τύχη της στα χέρια της περισσότερο από όσο στο πρόσφατο παρελθόν. Κι αυτό δεν είναι a priori ενθαρρυντικό, αν δεν καλοτυχίσουμε στην ποιότητα της εθνικής Πολιτικής και στο επίπεδο των Ηγεσιών που θα έχουμε». (υπογραμμίσεις δικές μας)
Και οι τρεις ανήκουν στο εκσυγχρονιστικό στρατόπεδο, στον κεντροαριστερό χώρο.
Σχετικά με την Επανάσταση του 1821 οι κυρίαρχες απόψεις μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω:
- Κυριαρχεί το σχήμα ότι το κράτος δημιούργησε το έθνος και ότι οι ρίζες της Επανάστασης είναι στον ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Κι ότι οποιαδήποτε ιδέα συνέχειας ή κατηγοριοποίησης του Ελληνισμού (αρχαίος, μεσαιωνικός, νεότερος) δεν έχει καμία βάση.
- Υποστηρίζεται ότι η Επανάσταση είχε ηττηθεί και η Ανεξαρτησία της Ελλάδας ήταν αποτέλεσμα των Μεγάλων Δυνάμεων και των σχεδιασμών τους.
- Γιορτάζεται μεν, ξεχνιέται όμως ο κοινωνικός της χαρακτήρας και η διεθνής θέση της, δηλαδή η σχέση της με δημοκρατικά, εθνικά, αναγεννητικά εγχειρήματα της εποχής της.
- Αποκρύβεται επιμελώς η διαπάλη που υπήρχε ανάμεσα σε πτέρυγες ριζοσπαστικές, συντηρητικές, αντιδραστικές που έδρασαν στη δεκαετία της Επανάστασης.
- Υπάρχει και η άποψη ότι η Επανάσταση ηττήθηκε παντελώς και της φορέθηκε ένα ευρωπαϊκό κουστούμι Πολιτείας και Πολιτικού καθεστώτος που ακύρωσε κάθε κατάκτηση που προϋπήρχε.
Σχεδιάζοντας μια απάντηση απέναντι σε αυτές τις απόψεις – Οικοδομώντας μια άλλη άποψη
- Η Ελλάδα ως ενδιάμεση χώρα. Το ενδιάμεση βασική έννοια από πολλές πλευρές. Η Ελλάδα δεν μπορούσε να καταταγεί ούτε σε χώρα του μητροπολιτικού κέντρου ούτε όμως και ως χώρα του Τρίτου κόσμου.
- Η οριακότητα της Ελλάδας: μέγεθος, πληθυσμός, γεωγραφία, θέση στον χάρτη.
- Η ενδιάμεση θέση και η οριακή φύση της υπόστασης της χώρας είναι δύο σημαντικά και ουσιαστικά χαρακτηριστικά του ελληνικού σχηματισμού.
- Η Ελλάδα ως πέρασμα-γέφυρα Ανατολής Δύσης, Βορρά-Νότου (Ευρωπαϊκού-Μεσογειακού)
- Η Ελλάδα ως μεταπρατικός χώρος. Η οικονομία της χώρας και ο τρόπος ένταξής της ή διαμόρφωσής της, σε σύνδεση και υπαγωγή της με αποικιοκρατικά σχέδια ή ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, η διαμόρφωση, ο ρόλος και η φύση της αστικής τάξης, που άμεσα συνδέεται με την εξυπηρέτηση και προώθηση οικονομικών και πολιτικών σχεδιασμών μητροπολιτικών κέντρων, είτε ως υπεργολάβων, είτε ως διαμετακομιστών, είτε ως αντιπροσώπων μεταπωλητών, προσδίδουν κυρίαρχα μεταπρατικά χαρακτηριστικά στον ελληνικό σχηματισμό
- Η Ελλάδα χώρα με ιδιαίτερα ταραγμένη σύγχρονη ιστορία
- Χώρα-χώρος σημαδεμένη από επεμβάσεις, κατοχές, διεθνείς ελέγχους, καθεστώτα επιτροπείας, διεθνείς συνθήκες. Με πολλά «δώρα» προς την Ελλάδα. Η εξάρτηση της χώρας δομικό στοιχείο όλης της εξέλιξής της.
- Η Ελλάδα με ιδιαίτερα ζωηρή πολιτική ζωή. Πολλά πολιτεύματα, πολλά καθεστώτα, εμφύλιους και διχασμούς, πραξικοπήματα, μεγάλα κινήματα και ταρακουνήματα.
- Προσφυγικά μεταναστευτικά ρεύματα προς τα μέσα, προς τα έξω και εσωτερικά.
- Η Ελλάδα χώρα με αυξημένη μικροϊδιοκτησία και σχετικά πολυπληθή μεσοστρώματα, άλλα παραγωγικά και άλλα παρασιτικά.
- Η Ελλάδα ως ιστορικός χώρος, ιστορικό έθνος, αντιστασιακού χαρακτήρα.
- Χώρα-έθνος ανοικτό και σε σύνδεση με ό,τι γινόταν διεθνώς, αρκετά ενεργό ρόλο-ενημέρωση, δραστηριότητα (διανόηση, αστικές ομάδες του παροικιακού ελληνισμού, Φαναριώτες, ναυτιλία, παρουσία στη χώρα ριζοσπαστών Ευρωπαίων, επτανησιακή ιδιομορφία, τεκτονισμός κ.λπ.)
- Χώρα που δεν ανέδειξε ικανές ηγεσίες, ηγετικές ομάδες και σχέδια, εθνικά και κοινωνικά. Παρόλο που αναδείχθηκαν προσωπικότητες σημαντικές που έπαιξαν ρόλο (π.χ. Καποδίστριας, Μαυροκορδάτος, Κουμουνδούρος, Τρικούπης, Βενιζέλος, Παπαναστασίου, Ζαχαριάδης, Καραμανλής, Α. Παπανδρέου) δεν έφτιαξαν ηγετικές ομάδες, συλλογικές ηγεσίες, ή δεν κατάθεσαν ένα εθνικό και κοινωνικό σχέδιο αντάξιο των προσδοκιών και των αναγκών της χώρας.
Η συνύπαρξη και διαπάλη του ραγιαδισμού με τον ριζοσπαστισμό: διαπερνά όλη την ιστορία και παίρνει διάφορες πολιτικές και ιδεολογικές μορφές.
Είναι αδιάσπαστη η σύνδεση του εθνικού με το κοινωνικό ζήτημα σε όλη την περίοδο των 200 χρόνων.
Στην πορεία των χρόνων αυτών παρατηρείται μια έλλειψη συγχρονικότητας (ας το πούμε έτσι)
- Η Εθνεγερσία συναντιέται με το Ανατολικό Ζήτημα, ένα από τα πιο σημαντικά γεωπολιτικά ζητήματα του 18ου και 19ου αιώνα. Δεν έχει δηλαδή τα χαρακτηριστικά της Γαλλικής Επανάστασης, όπου οι αστικές δυνάμεις παλεύουν κυρίως με τον φεουδαρχικό κόσμο. Πρέπει να αποτινάξει έναν εθνικό ζυγό (Οθωμανούς), πρέπει να υποτάξει δικές της ανάγκες στην κίνηση και τους περιορισμούς που θέτουν οι Μεγάλες Δυνάμεις κ.λπ.
- Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ελλάδα αρχίζει να συντελείται όταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις περνούν στο στάδιο του ιμπεριαλισμού, γεγονός που φρενάρει και μπλοκάρει μιαν άλλη ανάπτυξη στην Ελλάδα.
- Στιγμές μεγαλείου και δόξας του αστικού κόσμου συνοδεύονται από μεγάλες καταστροφές στη συνέχεια. Ενδεικτικά: 1893, 1896, 1897 / 1912-13, 1915-16, 1920, 1922 / 1974 / 2004, 2008-2010, 2020-2021
Θα ήταν δυνατό και επιτρεπτό σε ένα βαθμό να χωρίζαμε τη σύγχρονη ιστορία σε δύο μεγάλες περιόδους. Τα πρώτα 100 περίπου χρόνια ύπαρξης του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, δηλαδή μέχρι το 1923, οπότε και σταθεροποιούνται –μέχρι σήμερα– ορισμένα μεγέθη και διαστάσεις της Ελλάδας (σύνορα, πληθυσμός, εθνοτική σύνθεση του πληθυσμού, τέλος ουσιαστικά των παροικιών και κρατική διαμόρφωση της Βαλκανικής), και επομένως μια δεύτερη περίοδος, που κοντεύει τα 100 χρόνια, πιο σύγχρονης Ελλάδας (1923-2021).
Τα προβλήματα που μπαίνουν σε κάθε περίοδο δεν είναι ίδια.
Στην πρώτη περίοδο έχουμε μια περιπετειώδη εξέλιξη προς μια κρατική συγκρότηση ειδικού τύπου και κάτω από επιτροπεία των Μεγάλων Δυνάμεων, τη γέννηση ενός πολιτικού κόσμου, τις αντιπαλότητες που αμέσως δημιουργήθηκαν εσωτερικά και τη δραστήρια ανάπτυξη του παροικιακού Ελληνισμού, τη μη επίλυση του αγροτικού ζητήματος, τις εξεγέρσεις σε διάφορες περιοχές (π.χ. Κρήτη) και τον συνδυασμό αλυτρωτικών απελευθερωτικών κινήσεων (και πολέμων), και τάσεις συνεννόησης ή και διαπάλης με Βαλκανικές χώρες. Όπως και προσπάθειες να τεθούν βάσεις ανάπτυξης (περίοδος Κουμουνδούρου – Τρικούπη). Πτώχευση 1893 και ελληνοτουρκικός πόλεμος 1897.
Επίσης έχουμε τους Βαλκανικούς πολέμους, την εμφάνιση στην περιοχή μιας νέας δυναμικής ιμπεριαλιστικής δύναμης, της Γερμανίας, τις επαναστάσεις ή στάσεις των Νεότουρκων 1908 και τη στάση στο Γουδί (όπου πλέον η αστική τάξη της Ελλάδας κυριαρχεί σε άλλες ομάδες του παλιού κόσμου). Βενιζέλος. Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και θέση της Ελλάδας. Διχασμός (σημαντικό ζήτημα). Διπλασιασμός της Ελλάδας εδαφικά-πληθυσμιακά, αλλά και Μικρασιατική Καταστροφή.
Η οξύτητα που φέρνει στην επιφάνεια ο Διχασμός του 1915, όταν δημιουργούνται δύο κράτη στην Ελλάδα, αποτυπώνει τις διαφορετικές επιλογές εντός της ιθύνουσας τάξης, αλλά και την εξάρτηση που έχουν από ισχυρά ιμπεριαλιστικά κέντρα (Αγγλία/Γαλλία και Γερμανία). Ο Διχασμός θα πάρει μορφές εμφυλίου και θα έχουμε το ιδιότυπο στοιχείο (μέχρι το 1940) η μια πλευρά να κυριαρχεί και να «δένει» κυριολεκτικά την άλλη. Οι δύο χώροι, Βενιζελικοί και Βασιλικοί, θα χωρίσουν την ελληνική πολιτική σκηνή για δεκαετίες.
- Η ιδέα της Βαλκανικής συνεργασίας και οι περιπέτειές της
- Το ζήτημα της απελευθέρωσης ή προστασίας ελληνικών πληθυσμών
- Χαρακτήρας Βαλκανικών Πολέμων και Μικρασιατικής Εκστρατείας
Τα επόμενα 100 χρόνια μπορούν να χωριστούν σε υποπεριόδους:
Μεσοπόλεμος 1920-1940, που έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στρατιωτικά κινήματα, δικτατορίες, Ελληνική Δημοκρατία, άνοδο του εργατικού κινήματος, δικτατορία Μεταξά
Πόλεμος ή πόλεμοι 1940-1949. Γνωστά σε μεγάλο βαθμό τα γεγονότα και η σημασία τους.
Περίοδος 1950-1974
- Μετεμφυλιακό κράτος και αντικομμουνισμός
- Ανασυγκρότηση και χαρακτήρας της. Αμερικανοκρατία – αρχή διείσδυσης του ευρωπαϊκού παράγοντα
- Φασιστική δικτατορία 1967-1974 – Κύπρος
- Πρέπει να σημειωθεί ότι σε καμία Ευρωπαϊκή χώρα που ήταν στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων στον Β΄ πόλεμο δεν χρειάστηκε να υπάρξουν αυτά τα ειδικά μέτρα και το ιδιαίτερο κράτος.
Μεταπολίτευση 1974-2021
- ΗΠΑ-Ευρώπη, αλλά και ρόλος ΕΣΣΔ με παρουσία στη Μεσόγειο και Βαλκάνια
- Πορεία ευρωποποίησης της χώρας. Η Ευρωπαϊκή ιδέα
- Η Αλλαγή του 1981 – ΠΑΣΟΚ
- Το 1989-90 στην Ελλάδα – παγκόσμια πρωτοτυπία (αλλά και πειράματα)
- Μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα προς Ελλάδα
- Εποχή Σημίτη και εκσυγχρονισμός Βαλκάνια – Ολυμπιάδα – Ευρώ
- Κρίση 2008-2010
- Μνημόνια – Τρόικα – Αλλαγές στον πολιτικό χάρτη – Τέλος δικομματισμού – Αριστερά – Διαψεύσεις – Δημοψήφισμα – Πρέσπες – Τουρκική απειλή – Προσφυγικό. Ξανά πειραματόζωο.
- Πανδημία – Κίνδυνοι συρρίκνωσης της κυριαρχίας της χώρας. Αντιστροφή του Ανατολικού Ζητήματος (τότε διάλυση Οθωμανικής αυτοκρατορίας – τώρα επέκταση της νεοοθωμανικής Τουρκίας).
Πρέπει να σημειώσουμε πως μετά το 1990 και τις αλλαγές που έγιναν από την κατάρρευση του διπολισμού –στο πλαίσιο του οποίου η άρχουσα τάξη της Ελλάδας είχε βρει μια θέση, ακόμα κι αν χρειάστηκε να «πουλήσει» την Κύπρο– αρχίζει μια περίοδος αναζητήσεων και διεργασιών για να βρει μια θέση μέσα στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται. Αυτό οδηγεί σε μια μετακίνηση από την τακτοποίηση που υπήρχε πριν, μια ρευστότητα (η αλλαγή του χάρτη των Βαλκανίων, τα προσφυγικά κύματα 1990 και 2016, η επιθετικότητα της Τουρκίας, οι εξελίξεις στην Ευρώπη). Όλα αυτά εξαναγκάζουν σε προσαρμογές του μεταπρατισμού και των χώρων δραστηριοποίησής του, ενώ φαίνεται πρόθυμος για παραχωρήσεις εθνικής κυριαρχίας, φτάνει να συνεχίσει τη διαιώνισή του έστω συρρικνωμένος, είτε κάτω από την Προστασία Ευρώπης και ΗΠΑ (αποκτώντας ανοικτά χαρακτήρα τυπικής αποικίας και προτεκτοράτου, ακόμα και κομμένου σε ζώνες), είτε μπαίνοντας υπό την επιρροή-κυριαρχία της Τουρκίας…
Για τον λαϊκό παράγοντα ή τον ριζοσπαστισμό γενικώς στη χώρα μας
Η ιστορία του δεν αρχίζει το 1918. Προϋπάρχει. Προϋπάρχει και του 1821. Δεν είναι μονοταξικός. Έχει χαρακτήρα εθνικό και αρκετά υποκείμενα στο εσωτερικό του. Π.χ. Ρήγας Βελεστινλής, ριζοσπαστική πτέρυγα της Φιλικής Εταιρείας, κλεφτουριά, φτωχή αγροτιά, ναύτες, διανόηση και κινήσεις, ορισμένοι αστοί πολιτικοί και προσπάθειες.
Έχει σημασία πως και ο Ρήγας και οι Φιλικοί γνώριζαν τι γινόταν σε Ευρώπη και άλλες χώρες, και προσπάθησαν να έχουν ένα σχέδιο που να είναι προσαρμοσμένο στα ελληνικά (ή και βαλκανικά) δεδομένα. Αυτή η προσπάθεια εντοπιότητας και γείωσης στην ελληνική πραγματικότητα, και στήριξης στις δικές μας δυνάμεις, χάθηκε στη συνέχεια.
Απελευθερωτικές εξεγέρσεις σε διάφορες περιοχές, αγροτικές εξεγέρσεις για τη γη, ξεσηκώματα για Σύνταγμα και δημοκρατία, επτανησιακός ριζοσπαστισμός, δημοτικισμός, εργατικά σωματεία, πρώτες απεργίες (Λαυρεωτικά), επανάσταση στη Κρήτη (Θέρισος), Κιλελέρ 1910, Φεντερασιόν Θεσσαλονίκη, δημιουργία Εργατικών Κέντρων. Βαλκανικοί πόλεμοι και κοινωνικό κίνημα, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Διχασμός και εγκλωβισμός λαϊκών μαζών και εργατικών ενώσεων στις δύο παρατάξεις, Βενιζέλος και ΓΣΕΕ που ιδρύεται 1918, όπως και το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ.
Η δημιουργία του ΚΚΕ και η συγκρότηση του εργατικού κινήματος έχει μια ιδιαίτερη σημασία, γιατί επιχειρείται η αποδέσμευση από τις δύο πτέρυγες του ελληνικού αστισμού. Το βάθος, η ποιότητα, η καθολικότητα αυτής της προσπάθειας είναι άλλης τάξης ζήτημα. Στον μεσοπόλεμο, ειδικά στα πρώτα χρόνια, αλλά και στις αρχές της δεκαετίας του 1930, σημειώνονται μεγάλες απεργίες και αγώνες σε όλους τους χώρους όπου υπάρχει εργατική τάξη. Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης του 1936 είναι χαρακτηριστικά. Επίσης γύρω από το ΚΚΕ συσπειρώνεται ένα σημαντικό τμήμα της διανόησης (Βάρναλης, Ρίτσος, Γληνός κ.λπ.).
Η φασιστική δικτατορία Μεταξά ανακόπτει βίαια αυτήν την πορεία και καταφέρει σκληρά κτυπήματα στο κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα.
Η κήρυξη του πολέμου το 1940 –συνεπώς και η είσοδος της Ελλάδας σε αυτόν– σημαδεύει μια νέα φάση, όπου ο ριζοσπαστισμός και πατριωτισμός των Ελλήνων εκφράζει μια από τις πιο κορυφαίες στιγμές στη σύγχρονη αντίσταση (αυτό που κωδικά λέγεται Έπος της Αλβανίας) και συναντιέται με το οργανωμένο λαϊκό κίνημα της εαμικής αντίστασης και του κομμουνιστικού κινήματος. Η ΕΑΜική εποποιία, ο ρόλος του ΕΛΑΣ στις πόλεις και τα βουνά της Ελλάδας, καταγράφουν ένα από τα πιο σημαντικά κινήματα εθνικής και λαϊκής αντίστασης στην Ευρώπη – τη στιγμή που η αστική τάξη, οι κυβερνήσεις, το Παλάτι κ.λπ. είχαν «μετακομίσει» στην Αίγυπτο υπό τις αγκάλες των Άγγλων.
Η πλειοψηφία του λαού αναγνωρίζεται στο ΕΑΜ, μετακινείται από παλιές οριοθετήσεις και παρατάξεις. Μια νέα γενιά που «ψήθηκε» στον αντικατοχικό αντιφασιστικό αγώνα δημιουργεί τις δικές της παραδόσεις, και η μετακίνηση αυτή θα σφραγίσει την πολιτική ζωή του τόπου για αρκετές δεκαετίες. Η ηγεσία του εαμικού και κομμουνιστικού κινήματος κρίνεται πολύ κατώτερη των περιστάσεων στις κρίσιμες στιγμές, και ευθύνεται για πολλά λάθη που οδήγησαν σε αλλαγή του συσχετισμού. Ο Άρης Βελουχιώτης βλέπει καθαρότερα από την ηγεσία του ΚΚΕ –όπου ελάχιστες εξαιρέσεις εκφράστηκαν και τοποθετήθηκαν τότε– για την αναπόφευκτη σύγκρουση με τους Άγγλους.
Ο εμφύλιος πόλεμος είναι αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας Άγγλων και μοναρχοφασιστικών δυνάμεων να συντρίψουν το λαϊκό κίνημα με οποιοδήποτε τρόπο. Στην περίοδο 1946-49, πέρα από τον ηρωισμό και τις επιτυχίες του ΔΣΕ, υπάρχουν πολλά θέματα που θέλουν εξέταση και τοποθέτηση: ο ρόλος του διεθνούς παράγοντα και ιδιαίτερα του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, οι κατευθύνσεις και η αντιφατική γραμμή του ΚΚΕ, η εμπλοκή των Αμερικάνων και η εφαρμογή νέων μεθόδων τσακίσματος της αντίστασης (Μακρόνησος, βόμβες ναπάλμ, ενεργός ανάμιξη Αμερικάνων επιτελών και διεύθυνση των επιχειρήσεων), η ήττα και η υποχώρηση.
Το λαϊκό κίνημα ηττάται στρατιωτικά, αλλά όχι πολιτικά. Παρόλο το ειδικό αντικομμουνιστικό μετεμφυλιακό καθεστώς, θα δημιουργήσει μεγάλη αναταραχή το 1958, όταν συγκεντρώνει (9 χρόνια μόλις μετά τον εμφύλιο) το 24% στις εκλογές και 80 βουλευτές – απόηχος των ισχυρών δεσμών που είχε δημιουργήσει με τις λαϊκές μάζες.
Η απόσπαση της εαμικής μάζας από τον χώρο της Αριστεράς και η δημιουργία αναχωμάτων οδηγεί στη δημιουργία της Ένωσης Κέντρου το 1961. Ήδη όμως έχουν γίνει σημαντικές αλλαγές στο παγκόσμιο και στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα (κρίση του 1950 και Γ΄ συνδιάσκεψη, γεγονότα 1955 Τασκένδη, επέμβαση διεθνούς επιτροπής και 6η ολομέλεια του ΚΚΕ, καθαίρεση, διαγραφή και εξορία του Ν. Ζαχαριάδη κ.λπ.). Οι αλλαγές αυτές διευκολύνουν την ΕΚ να εγκλωβίσει τον ριζοσπαστισμό και να μετατρέψει την Αριστερά σε ουραγό της πολιτικής της.
1963 δολοφονία Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη
Αποχωρήσεις, διαγραφές στην ΕΔΑ και συγκρότηση ανεξάρτητων κινήσεων, με κυριότερη την Αναγέννηση
1965 Ιουλιανά και δολοφονία Σωτήρη Πέτρουλα
Πραξικόπημα 1967. Καμία σοβαρή αντίδραση. Απροετοίμαστο το λαϊκό κίνημα. Αντιχουντική γραμμή συνεργασίας με όλες τις δυνάμεις από την επίσημη Αριστερά, που είναι σε βαθιά κρίση. Διάσπαση του 1968 στο ΚΚΕ, δύο ξεχωριστά κόμματα. Ιδιαιτερότητα δύο κομμάτων στο χώρο αυτό. Αντιπαράθεση που κρατά μέχρι το 1989.
Νέα γενιά στον πολιτικό στίβο. Οι φοιτητές ως πλέον οργανωμένο τμήμα του λαϊκού κινήματος. Πολυτεχνείο 1973.
Μεταπολίτευση και ριζοσπαστισμός 1974-76.
Το ΠΑΣΟΚ, χαρακτήρας του, ρόλος έκφρασης αλλά και ανάσχεσης ριζοσπαστισμού. Η Αλλαγή.
Η κρίση των χρόνων 1989-90. Κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Περίοδος συγκυβέρνησης Δεξιάς-Αριστεράς: παγκόσμια πρωτοτυπία, αλλά και σαφής ένδειξη του συστημισμού της Αριστεράς.
Απορρόφηση μεγάλου μέρους της Αριστεράς από το εκσυγχρονιστικό σημιτικό ρεύμα.
Η Αριστερά εγκαταλείπει κάθε λόγο για Ανεξαρτησία, εξάρτηση κ.λπ. και προσχωρεί στην άποψη περί ιμπεριαλιστικής Ελλάδας, χωρίς αυτό να εμποδίζει τον συστημικό ρόλο της. Ο αντιεθνικιστικός λόγος.
Ο αντινεοφιλελεύθερος κύκλος, το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα, η ενότητα ριζοσπαστικής αριστεράς, το εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ.
Η κρίση του 2008. Το αντιμνημονιακό κίνημα, το κίνημα των αγανακτισμένων, οι Πλατείες και τα μηνύματά τους (σήμερα τις χαρίζουν στην ακροδεξιά και στη ΧΑ, άλλη μια παραχάραξη της ιστορίας), η ανάθεση στον ΣΥΡΙΖΑ ως ελπίδα. Οι εκλογικές αναμετρήσεις (δύο το 2012) και η πτώση του δικομματισμού. Οι συγκυβερνήσεις ΝΔ-ΠΑΣΟΚ-ΔΗΜΑΡ-ΛΑΟΣ, εκλογές το 2015 (δύο) και κυβερνήσεις ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, το Δημοψήφισμα και το «Όχι» που έγινε «Ναι».
Η αριστερά ως πτέρυγα της παγκοσμιοποίησης. Δικαιωματισμός, εθνομηδενισμός, ευρωπαϊσμός.
Πρέσπες, συλλαλητήρια, «εθνολαϊκισμός».
Το κύριο συμπέρασμα είναι πως δομικό στοιχείο του λαϊκού παράγοντα ήταν πάντα η συνάντηση του ριζοσπαστισμού με πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα, με οργανώσεις και κόμματα, με μορφές κινητοποίησης και έκφρασης σε αντιπαράθεση με συστηματικές προσπάθειες ανάσχεσής του, μπλοκαρίσματός του, αποπροσανατολισμού του, χρησιμοποίησής του ως εφαλτήριο ανόδου αστικών στρωμάτων κ.λπ.
Ο ριζοσπαστισμός στην Ελλάδα έχει λαϊκά, εθνικά, αντιξενικά, αντιπλουτοκρατικά, δημοκρατικά, πατριωτικά, αντιολιγαρχικά χαρακτηριστικά. Είναι επιφυλακτικός έως και εχθρικός προς το πολιτικό σύστημα, είναι φορέας αλληλεγγύης και ανθρωπισμού, δημοκρατικών ιδεωδών, έχει δε ενδιαφέρον για άλλα κινήματα, εκφράζει ένα διεθνιστικό ενδιαφέρον. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει έντονες αντικαπελωματικές διαθέσεις και διεκδικεί έναν ακηδεμόνευτο ρόλο και χαρακτήρα.
Σε όλα τα ξεσπάσματα του λαού από το 1821 και πέρα τέθηκαν με πληβειακό τρόπο κοινωνικά αιτήματα μαζί με αστικοδημοκρατικού τύπου αιτήματα (που ειδικά αυτά αλλού θα είχαν λυθεί). Η Ελλάδα σε ειδικές περιπτώσεις λειτούργησε ως εργαστήριο πειραμάτων και ο λαός της ως πειραματόζωο.
Επίσης η Ελλάδα είναι μια χώρα με σημαντικό λαϊκό κίνημα που αντιμετωπίζει στην πορεία του ζητήματα σύγχρονα, αφού δρα σε μια ενδιάμεση χώρα, σε μια χώρα που έχει επιλεγεί ως «πειραματόζωο» μοντέρνων χειρισμών. Έγινε και το 2015 επίκεντρο παγκόσμιου ενδιαφέροντος και αυτό δείχνει πολλά.
Γενικά συμπεράσματα (για ωθήσεις και μπλοκαρίσματα)
«Η Ελλάδα είναι έθνος γεωπολιτικό, ιστορικό, δημοκρατικό, μικρομεσαίο… Η διαφορά είναι ότι σήμερα δεν φτάνουν οι εξωτερικές ωθήσεις για να πάει μπροστά» (Γιάννης Βούλγαρης).
Η Ελλάδα είχε τις δυνατότητες να έχει μια άλλη θέση και μια άλλη πορεία προς τη νεωτερικότητα και τη σύγχρονη εποχή. Είχε να αντιμετωπίσει πολλά και σύνθετα προβλήματα: εθνικής απελευθέρωσης, κρατικής πολιτειακής οργάνωσης, κοινωνικής πολιτικής, παραγωγικής συγκρότησης, ρόλου στα Βαλκάνια και στη Μεσόγειο. Μπλοκαρίστηκε στα 200 χρόνια από τις Μεγάλες Δυνάμεις κάθε περιόδου και από τις ειδικές τους επιδιώξεις, καθώς και από την εσκεμμένη οργανική πρόσδεση της μεγαλοαστικής τάξης και του πολιτικού κόσμου στον συμπληρωματικό υπεργολαβικό μεταπρατικό ρόλο που της έδιναν και της επέτρεπαν. Η υποταγή αυτή είναι βασική πηγή της κακοδαιμονίας του τόπου. Ακόμα και σήμερα η λέξη «αποικία» και η εξάρτηση της χώρας από τη Δύση είναι μια διαπίστωση που την αντιλαμβάνεται ο λαός, αλλά την κρύβουν όλοι οι επίσημοι.
Αυτό που κρίνεται σήμερα είναι κάτι περισσότερο από μια συρρίκνωση του ελληνισμού. 200 χρόνια μετά μπαίνει ως ζήτημα αν θα υπάρχει σαν ανεξάρτητο κράτος η Ελλάδα σε αυτήν την περιοχή. Όχι τι θα είναι, αλλά αν θα υπάρχει.
Ο ξένος παράγοντας ούτε στήριξε ούτε έδωσε ωθήσεις για την Ελλάδα. Αντίθετα, λειτούργησε μπλοκαριστικά, και αυτή είναι η βασική αντίρρηση στις απόψεις των εκσυγχρονιστών και αποδομιστών. Τα μεταπρατικά χαρακτηριστικά οικονομίας και άρχουσας τάξης (με όλα τα ιδεολογικά σχήματα) ακολούθησαν μια τροχιά που δεν έθετε τις ανάγκες της χώρας στο πρώτο πλάνο.
Η εξάρτηση δεν είναι μια διαπίστωση κλάψας για το κακό που πάθαμε, ή κολλήματος σε σχήμα ξεπερασμένο και παλιό. Είναι πεδίο αγώνα και σύγκρουσης ανάμεσα στις δυνάμεις της υποτέλειας και τις δυνάμεις που αγωνίζονται για μια άλλη πορεία της χώρας.
Το δημοκρατικό στοιχείο της ελληνικής πραγματικότητας δεν απορρέει από κάποια διορατικότητα της πολιτικής ηγεσίας ή των ξένων δυνάμεων που τάχα εφοδίασαν την χώρα με θεσμούς που έπαιξαν «διαπαιδαγωγητικό» ρόλο για την τάχα «καθυστερημένη» Ελλάδα. Τα συντάγματα των Εθνοσυνελεύσεων, το κοινοτικό σύστημα σε ορισμένες περιοχές της χώρας, που ξηλώθηκε από τη Βαυαροκρατία, το γενικό εκλογικό δικαίωμα, οι μεταπολιτεύσεις (1843, 1862, 1909, 1974 κ.λπ.), όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα των αγώνων του λαού και ξεσπασμάτων, κι όχι δώρα «φωτισμένων» και «εκσυγχρονιστών».
Το μικρομεσαίο στοιχείο είναι μια ιδιομορφία που θα μπορούσε να ανοίξει άλλους δρόμους στην οικονομική ανάπτυξη (π.χ. συνεταιρισμένων παραγωγών, ή παραγωγικών μονάδων μικρής κλίμακας και ανάλογου σχεδιασμού), κάνοντας βέβαια πάντα διάκριση ανάμεσα στα παραγωγικά στρώματα και σε παρασιτικά, που δημιουργήθηκαν κυρίως από τον μεταπρατικό χαρακτήρα και τις πελατειακές σχέσεις.
Η ευρωπαϊκή διάσταση της χώρας είναι ένα κομβικό ζήτημα: προσανατολισμού, προοπτικής και στρατηγικής. Άλλο η δουλεία προς την Ε.Ε. και τις ηγεσίες των ισχυρών της Ευρώπης, και άλλο η αναζήτηση μιας σύγχρονης θέσης μέσα στο ευρωπαϊκό περιβάλλον και χώρο. Ακόμα και η Βαλκανική ή η Μεσογειακή διάσταση σήμερα, έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα τις τελευταίες 5-6 δεκαετίες, τη θέτουν κι αυτές στην περιοχή μιας ευρωπαϊκής διάστασης. Οι όποιες περιφερειακές αναζητήσεις και προοπτικές δεν μπορούν και δεν πρέπει να αποκοπούν από το γενικότερο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Κι αυτό (ας χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση δανεική) εκτείνεται από τα Ουράλια ως τον Ατλαντικό, από τον Βορρά μέχρι τη Μεσόγειο.
Σε ιδεολογικό επίπεδο προβάλλονται ορισμένα σχήματα. Από την μια κυρίαρχα είναι τα: Να γίνουμε ή να μας κάνουν «Ευρωπαίους» με όποιο κόστος – Να υποχωρήσουμε σε όλες τις επιδιώξεις Μεγάλων Δυνάμεων και Τουρκίας προβάλλοντας το δίλημμα «υποχώρηση ή πόλεμος», και στο βάθος «Χάγη». Σαν αντίδραση προς αυτά προβάλλεται και ένα φαντασιακό σχήμα κάποιας υπεροχής του Ελληνισμού, του Έλληνα, με μια άρνηση γενικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτό το ιδεολογικό δίπολο δεν μπορεί να συγκροτήσει πολιτικά την ανάγκη μιας ουσιαστικής διεξόδου της χώρας.
Η Ελλάδα έχει ως χώρα ανάγκη μιας πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής διεξόδου, που μέσα από μια μεγάλη πολιτική μεταβολή θα αντιμετωπίσει τις καταστάσεις αποικιοποίησης της χώρας και εθνικής της συρρίκνωσης, και θα βάλει τις βάσεις μιας ανορθωτικής πορείας σε όλους τους τομείς, αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητες που φαίνονται ή και υπάρχουν εν δυνάμει. Αυτό το έργο θα είναι αποτέλεσμα ενός μεγάλου κινήματος (ηγεσία, λαϊκά στρώματα, διανόηση) που θα έχει ως επίκεντρο τη χώρα και τις ζωντανές δυνάμεις της, τον λαό.
Η αισιοδοξία μας στηρίζεται σε αυτήν τη δυνατότητα και στον αγώνα για την πραγματοποίησή της!
* Μαζί με αυτό το κείμενο θα υπάρχουν και τα παρακάτω κείμενα:
1) Απόσπασμα από Γιάννη Χοντζέα (Κομμουνιστικό Πρόγραμμα).
2) Προλεγόμενα και Συμπέρασμα από το βιβλίο του Σβορώνου «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας».
3) Χάρτης που δείχνει την εδαφική διαμόρφωση του ελληνικού κράτους από 1821 μέχρι σήμερα.