Η Λατινική Αμερική στις αρχές του 21ου αιώνα
των Στέλιου Γαβριηλίδη, Ματούλας Παπαδημητριου, Κώστα Παπαθωμόπουλου (*)
Tα κινήματα της Λατινικής Αμερικής ανέκαθεν διακρίνονταν για την πολυμορφία και τον πλούτο έκφρασής τους σε ιδεολογικό, πολιτικό και οργανωτικό πεδίο. Οι χώρες που τοποθετούνται κάτω από την συμβατικά αποδιδόμενη κοινή ετικέτα «Λατινική Αμερική» καλύπτουν μία έκταση υπερδιπλάσια της Ευρώπης, με πληθυσμό που ξεπερνά τα 400 εκατομμύρια. Εκτός από τα αναμφίβολα κοινά στοιχεία, παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις στην οικονομική ανάπτυξη, στην φυλετική σύνθεση του πληθυσμού, στην πολιτική τους ιστορία. Έτσι δίπλα από τις κινηματικά ατίθασες χώρες υπάρχουν χώρες με πολύ μικρή κινηματική ιστορία και παρόν. Δίπλα από οικονομίες με παγκόσμια βαρύτητα υπάρχουν πάμφτωχες και εξαθλιωμένες χώρες. Υπάρχουν χώρες όπου το ιθαγενικό στοιχείο έχει μία ιδιαίτερη βαρύτητα, ενώ σε άλλες το λευκό ή το μαύρο. Όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν προσδώσει στα κινήματα των λαών της Λατινικής Αμερικής τον πλούτο και την ορμή που σχεδόν χωρίς διακοπή παρατηρούμε στην ιστορική διαδρομή τους.
Ανεξάρτητα από τις διαφοροποιήσεις, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως για μια δεδομένη περίοδο υπάρχει κάποιο κυρίαρχο στοιχείο που σφραγίζει τους προσανατολισμούς των κινημάτων της περιοχής. Την επανάσταση της Κούβας ακολούθησε μία περίοδος κατά την οποία μέσα από ένα πλήθος εγχειρημάτων επιχειρήθηκε να επαναληφθεί, αποτυχημένα ωστόσο, η κουβανέζικη εμπειρία. Στη συνέχεια το κέντρο βάρους μεταφέρθηκε στο αντάρτικο των πόλεων που αναπτύχθηκε κυρίως στις νότιες χώρες της ηπείρου αλλά και στην πρόσκαιρη επιτυχία της Λαϊκής Ενότητας στη Χιλή, που έδωσε τροφή για «το ειρηνικό πέρασμα στον σοσιαλισμό». Τα σκληρά δικτατορικά καθεστώτα που επιβλήθηκαν ήταν η απάντηση της αντίδρασης. Μετά τα μέσα της δεκαετίας του ‘70 το στίγμα έδωσαν τα αντάρτικα κινήματα της Κεντρικής Αμερικής. Η επικράτηση των Σαντινίστας στη Νικαράγουα προκάλεσε κύμα αισιοδοξίας και έδωσε νέα ώθηση στις επαναστατικές διεργασίες της περιοχής. Η εκλογική ήττα των Σαντινίστας το 1990, αποδυνάμωσε ιδεολογικά, πολιτικά και λογιστικά τα αντάρτικα της Κεντρικής Αμερικής που κατέληξαν σε συμβιβασμό και εντάχθηκαν στο νόμιμο πολιτικό πλαίσιο των χωρών τους. Την ίδια περίοδο συντελείται η κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην Ανατολική Ευρώπη και η Κούβα βυθίζεται στην αγωνιώδη προσπάθειά της για επιβίωση. Η κυριαρχία των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική φαίνεται απόλυτη. Μέσω των πιέσεων που ασκούν οι ίδιες αλλά και οι διεθνείς οργανισμοί που ελέγχουν, επιβάλλουν ασφυκτικά μέτρα οικονομικού φιλελευθερισμού που οδηγούν στον απόλυτο έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών από τις πολυεθνικές. Το βιοτικό επίπεδο της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού πέφτει αισθητά και σημαντικά τμήματά του οδηγούνται στην εξαθλίωση.
Σε μία περιοχή όπου το αίσθημα της συλλογικότητας και η πλούσια αγωνιστική παράδοση έχουν μπολιάσει μεγάλο μέρος των λαών της, η αναζήτηση προσωπικών διεξόδων (μετανάστευση, πολλαπλασιασμός κοινωνικών «παραβατικών» συμπεριφορών, ατομικό βόλεμα) δεν μπορεί να πετάξει στο περιθώριο την κοινωνικοπολιτική αντίσταση. Έτσι, πολύ σύντομα, αν και οι οργανωμένες δυνάμεις της αριστεράς έχουν υποστεί σοβαρό και οδυνηρό αντίκτυπο από τα όσα διαδραματίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο, νέα κινήματα μπαίνουν ορμητικά στο προσκήνιο. Οι εξεγερμένοι ζαπατίστας που το ’94 εισβάλλουν στις πόλεις της Τσιάπας και στην παγκόσμια επικαιρότητα, σηματοδοτούν αυτή την κινηματική επαναδραστηριοποίηση και ταυτόχρονα αναδεικνύουν έναν παράγοντα που στα χρόνια που ακολούθησαν αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή των λαϊκών αγώνων: το ιθαγενικό στοιχείο. Μέσα στα 12 χρόνια που πέρασαν από τότε έχουν σημειωθεί σημαντικές μεταβολές στον πολιτικό χάρτη της Λατινικής Αμερικής. Ένας αριθμός κυβερνήσεων διατηρεί αποστάσεις από την πολιτική των ΗΠΑ και σημαντικά κινήματα αντίστασης αναπτύσσονται σε πολλές χώρες. Το αντιιμπεριαλιστικό ρεύμα που διαπερνά τις λατινοαμερικάνικες κοινωνίες έχει καταστήσει σε μεγάλο βαθμό ανενεργή την ALCA (το πολιτικοοικονομικό σχέδιο που έχουν επεξεργαστεί οι ΗΠΑ για την περιοχή).
Στις αρχές του 21ου αιώνα θα μπορούσαμε να πούμε πως το λατινοαμερικάνικο κίνημα εκφράζεται μέσα από διαφορετικούς τρόπους και επιλογές. Πολιτικά μέτωπα και κόμματα που έχουν την κυβερνητική ευθύνη ή που θα την διεκδικήσουν στο άμεσο μέλλον, συνήθως με σημαντικές εκπτώσεις από την ιδεολογική και πολιτική τους αφετηρία. Πολιτικοί φορείς που εγείρουν μία σαφή γραμμή αντίστασης στον νεοφιλελευθερισμό, την οποία ζυμώνουν στην κοινωνία. Κοινωνικά κινήματα που δραστηριοποιούνται, άλλοτε σε σύνδεση με πολιτικές οργανώσεις και άλλοτε αυτόνομα και προωθούν αυτό που έχει ονομαστεί «δημιουργική αντίσταση». Εργοστάσια υπό εργατικό έλεγχο, καταλήψεις ιδιοκτησιών γης από κινήματα ακτημόνων, παραγωγικές πρωτοβουλίες κινημάτων ανέργων, οργανωτικά εγχειρήματα σε γειτονιές και παραγκουπόλεις, εναλλακτικά μέσα μαζικής επικοινωνίας, ποικίλες εκφράσεις τέχνης και πολιτισμού. Τέλος θα πρέπει να αναφέρουμε την αντοχή που έχουν επιδείξει οι αντάρτικες οργανώσεις της Κολομβίας (FARC, ELN) καθώς και την επαναδραστηριοποίηση του Φωτεινού Μονοπατιού στο Περού.
Όλα αυτά συνθέτουν το κινηματικό παζλ της Λατινικής Αμερικής, πέντε κομμάτια του οποίου παρουσιάζουμε συνοπτικά παρακάτω.
Βενεζουέλα: εργαστήρι μιας επανάστασης
Η Βενεζουέλα, δεύτερη σε αποθέματα πετρελαίου μετά τη Σαουδική Αραβία και τρίτος κατά σειρά προμηθευτής πετρελαίου των ΗΠΑ, έχει μια βαρύνουσα σημασία στις εξελίξεις της Λατινικής Αμερικής. Σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, η κυβέρνηση Τσάβες χρησιμοποιεί τα έσοδα από το πετρέλαιο για να ενισχύσει τα λαϊκά στρώματα και να πραγματώσει το όραμά της, τον «σοσιαλισμό του 21ου αιώνα». Έχοντας επιβιώσει από το πραξικόπημα του 2002 και τον οικονομικό στραγγαλισμό που επιχειρήθηκε με την 3μηνη παράλυση της πετρελαϊκής παραγωγής και έχοντας κερδίσει όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις μετά το 1998, είναι σήμερα κυρίαρχος του εσωτερικού πολιτικού σκηνικού.
Η «μπολιβαριανή επανάσταση» ριζοσπαστικοποιείται συνεχώς. Μέσα σε έξι χρόνια έχουν σημειωθεί σημαντικές αλλαγές: ανακόπηκε η ιδιωτικοποίηση κρατικών επιχειρήσεων, γεννήθηκαν χιλιάδες συνεταιρισμοί, κλειστά εργοστάσια και επιχειρήσεις επαναλειτουργούν υπό εργατικό έλεγχο, απαλλοτριώθηκαν και μοιράστηκαν χιλιάδες στρέμματα γης, εφαρμόστηκε ένα σύστημα φορολογίας που επιβαρύνει όσο ποτέ τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Επίσης προωθούνται προγράμματα κοινωνικής πολιτικής: δωρεάν συστήματα υγείας και παιδείας, διάθεση τροφίμων στην μισή τιμή σε λαϊκά μαγαζιά, κάλυψη των αναγκών στέγασης για εκατομμύρια πολίτες, κ.ά. Τα λαϊκά στρώματα ενθαρρύνονται στην αυτοοργάνωση και παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις. Όπως έχει ειπωθεί χαρακτηριστικά: «ο Τσάβες αναδείχθηκε ηγέτης και οι Βενεζολάνοι αναδεικνύονται ως λαός».
Παράλληλα ο Τσάβες κινείται δυναμικά σε παναμερικανικό επίπεδο υφαίνοντας συμμαχίες με στόχο μία ευρύτερη ενοποίηση των χωρών της ηπείρου: φρενάρει τον δρόμο της ALCA και αντιπροτείνει ένα διαφορετικό μοντέλο οικονομικής ολοκλήρωσης, προωθεί την πετρελαϊκή και ενεργειακή περιφερειακή συνεργασία, σχεδιάζει μια ενιαία λατινοαμερικάνικη τράπεζα με φιλολαϊκό προσανατολισμό, προμηθεύει με προνομιακούς όρους πετρέλαιο την Κούβα, δημιουργεί το κανάλι Telesur ως αντίβαρο των κυρίαρχων ιμπεριαλιστικών μέσων ενημέρωσης.
Αυτή την εποχή η αντιπολίτευση, ηττημένη και αδύναμη, δεν φαίνεται ικανή να απειλήσει την επανεκλογή του Τσάβες στις προεδρικές εκλογές του φθινοπώρου. Ωστόσο θα ήταν αφελές να πιστέψουμε πως οι ΗΠΑ και οι εσωτερικές φιλικές τους δυνάμεις δεν προετοιμάζουν την ρεβάνς…
Το ζαπατιστικό κίνημα
Την 1η Ιανουαρίου του 1994 ο ζαπατιστικός στρατός (EZLN) καταλαμβάνει πέντε πόλεις του Νοτιοανατολικού Μεξικού. Έχουν προηγηθεί δέκα χρόνια σιωπηλής προετοιμασίας κατά τα οποία ο αρχικός αντάρτικος πυρήνας έχει μετατραπεί σε κομμάτι των ίδιων των κοινοτήτων και όργανο του αγώνα τους. Η εξέγερσή τους την ημέρα ακριβώς που το Μεξικό θα έμπαινε θεωρητικά στον Πρώτο Κόσμο, με την υπογραφή της NAFTA, αποκαλύπτει πως εκατομμύρια ιθαγενείς βιώνουν την απόλυτη εξαθλίωση και απομόνωση.
Τα επόμενα χρόνια, ο EZLN θα αναλάβει το συντονισμό μετώπων και πρωτοβουλιών που θα αγωνιστούν ειρηνικά για ένα Μεξικό με δημοκρατία, δικαιοσύνη και σεβασμό στα δικαιώματα των ιθαγενών. Παράλληλα θα διοργανώσει συναντήσεις για τη δικτύωση των αντιστάσεων σε διεθνές επίπεδο με αποκορύφωμα την Πρώτη Διηπειρωτική Συνάντηση Ενάντια στο Νεοφιλελευθερισμό και για την Ανθρωπότητα, πρόδρομο των μελλοντικών συναντήσεων του κινήματος ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Από την άλλη πλευρά, οι εξεγερμένες ιθαγενικές κοινότητες αυτοοργανώνονται για να αντιμετωπίσουν τον πόλεμο χαμηλής έντασης της κυβέρνησης. Συνεχίζοντας την πλούσια παράδοση αντιστάσεών τους, θα δημιουργήσουν τους Αυτόνομους Εξεγερμένους Δήμους και στη συνέχεια τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης τα οποία, ως εντολοδόχοι των κοινοτήτων, θα αναλάβουν το χτίσιμο αυτόνομων δομών στην υγεία, την εκπαίδευση, τη δικαιοσύνη και την παραγωγή. Τα μέλη αυτών των οργάνων «κυβερνούν υπακούοντας», δεσμεύονται δηλαδή να ακολουθήσουν τις αποφάσεις των κοινοτήτων και εναλλάσσονται ανά σύντομα διαστήματα, ώστε να εκπαιδεύονται όλοι στη διαχείριση των κοινών και να αποφεύγεται η κατάχρηση εξουσίας.
Το καλοκαίρι του 2005, ο EZLN δημοσιοποιεί την 6η Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα, με την οποία καλεί πολιτικές, κοινωνικές, ιθαγενικές οργανώσεις, ΜΚΟ, συλλογικότητες και άτομα να συμμετάσχουν στην «Άλλη Καμπάνια», για να δημιουργήσουν από κοινού, «από τα κάτω και από τα αριστερά», ένα εθνικό μέτωπο αγώνα και αντίστασης, προσπάθεια που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη.
Κίνημα των Χωρίς Γη στη Βραζιλία
Το Κίνημα των Χωρίς Γη (MST) στη Βραζιλία είναι το μεγαλύτερο (αριθμεί σχεδόν 2 εκατομμύρια μέλη), και ένα από τα σπουδαιότερα κοινωνικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής. Σε μια χώρα με τεράστιες κοινωνικές αντιθέσεις, όπου το 60% της γης παραμένει ακαλλιέργητο και το 1% των γαιοκτημόνων κατέχει το 49% της πιο παραγωγικής καλλιεργήσιμης γης ενώ 4,8 εκατομμύρια οικογένειες δεν έχουν γη, στα 22 χρόνια αγώνα του το MST έχει αποδώσει γη σε πάνω από 300.000 οικογένειες.
Η κυριότερη μορφή αγώνα του κινήματος συνοψίζεται στο σύνθημα «κατάληψη, αντίσταση και παραγωγή». Μέλη του καταλαμβάνουν ακαλλιέργητα λατιφούντια και στήνουν πρόχειρους καταυλισμούς, όπου διαμορφώνεται μια συλλογική συνείδηση αγώνα. Παράλληλα ασκείται πολιτική και νομική πίεση με πορείες, μπλόκα δρόμων, καταλήψεις κυβερνητικών κτιρίων κ.λπ. Όταν το αγρόκτημα απαλλοτριωθεί και αποδοθούν τίτλοι ιδιοκτησίας, δημιουργούνται μόνιμοι οικισμοί και ξεκινάει η παραγωγή καθώς και η διεκδίκηση κρατικών πόρων και υπηρεσιών. Έτσι, το MST επιβάλλει στην πράξη την αγροτική μεταρρύθμιση και προσπαθεί να αντιστρέψει την έξοδο του αγροτικού πληθυσμού προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, οργανώνοντας το δρόμο της επιστροφής των αγροτών προς την ύπαιθρο.
Στόχος του MST είναι επίσης η βελτίωση των συνθηκών ζωής στην ύπαιθρο. Τα σχολεία και τα κέντρα υγείας είναι τα πρώτα κοινοτικά έργα που στήνονται στο κατειλημμένο αγρόκτημα, όπου λειτουργούν επίσης προγράμματα κατάρτισης, φύλου, επικοινωνίας κ.λπ. Σε στρατηγικό επίπεδο αγωνίζεται για τη ριζική αλλαγή των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών δομών και συμμετέχει ενεργά σε εθνικά και παγκόσμια κινήματα. Το MST έχει αποκτήσει ένα αδιαμφισβήτητο κύρος, τόσο στη Βραζιλία όσο και στο εξωτερικό, όπου έχουν συγκροτηθεί παρόμοια αγροτικά κινήματα. Το MST παραδοσιακά συνδεμένο με το PT, χωρίς ωστόσο να διαπραγματεύεται την αυτονομία του, το τελευταίο διάστημα παίρνει σαφείς αποστάσεις από την κυβέρνηση Λούλα και πολλαπλασιάζει τις πολιτικές του πιέσεις και τις καταλήψεις.
Αργεντινή: επιχειρήσεις χωρίς αφεντικά
Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που εφαρμόστηκε τις τελευταίες δεκαετίες στην Αργεντινή προκάλεσε την καταστροφή της παραγωγικής δομής και την αποβιομηχανοποίηση της χώρας. Εκατοντάδες εργοστάσια εγκαταλείφθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους και χάθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας, ενώ το ποσοστό φτώχειας έφτασε το 45% (από το 5% που ήταν το 1974).
Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, από τα μέσα ήδη της δεκαετίας του ’70 εμφανίστηκαν οι πρώτες καταλήψεις επιχειρήσεων, οι οποίες συνεχίστηκαν όλη την περίοδο των ιδιωτικοποιήσεων και της αποβιομηχάνισης. Αρχικός στόχος ήταν η πληρωμή των δεδουλευμένων και η επαναλειτουργία των επιχειρήσεων. Μέσα από τις κινητοποιήσεις ωρίμασε το επόμενο βήμα: η επανέναρξη της παραγωγικής διαδικασίας, αυτή τη φορά κάτω από τον έλεγχό τους.
Το 2001 η οικονομική κρίση και η κοινωνική έκρηξη του «να φύγουν όλοι», που ανέδειξε τα κινήματα των πικετέρος, των ανέργων εργαζομένων και των λαϊκών συνελεύσεων, έδωσαν νέα δυναμική στο φαινόμενο των αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων και το περιέβαλαν με την απαραίτητη ηθική και κοινωνική νομιμοποίηση. Σήμερα λειτουργούν 170 περίπου κατειλημμένες επιχειρήσεις, από εργοστάσια και βιοτεχνίες μέχρι σούπερ μάρκετ, ξενοδοχεία και κλινικές. Ανεξάρτητα από τις πολιτικές ή οργανωτικές ιδιαιτερότητές τους, στο εσωτερικό τους αναπτύσσεται ένα πλέγμα σχέσεων που χαρακτηρίζεται από την αλληλεγγύη, την αξιοπρέπεια, τη δημιουργικότητα, την απουσία εκμετάλλευσης και την πεποίθηση ότι τα παραπάνω μπορούν να υποκαταστήσουν κάθε αφεντικό. Αποδεικνύεται στην πράξη λοιπόν ότι μπορεί να υπάρξει δουλειά χωρίς αφεντικά, χωρίς ιεραρχίες, που δεν αποξενώνει.
Οι κατειλημμένες επιχειρήσεις δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, συζητούν μεταξύ τους τα προβλήματά τους και συνδέονται με συνδικαλιστικά, πολιτικά και κοινωνικά κινήματα, στη χώρα τους και στο εξωτερικό. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η συνάντηση των κατειλημμένων επιχειρήσεων όλης της Λατινικής Αμερικής, που πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 2005 στη Βενεζουέλα.
Βολιβία: ένας ιθαγενής στην εξουσία
Τα τελευταία χρόνια αλλεπάλληλες λαϊκές εξεγέρσεις έχουν τραβήξει την προσοχή όλων μας στη Βολιβία. Για δεκαετίες, οι Βολιβιανοί μεταλλωρύχοι ήταν ένα από τα πιο συνειδητά και μαχητικά κομμάτια της λατινοαμερικάνικης εργατικής τάξης. Μετά την ιδιωτικοποίηση των ορυχείων και την αποβιομηχάνιση, η πλειοψηφία τους στρέφεται στην καλλιέργεια της κόκας. Από τα τέλη του ’80, το κίνημα των κοκαλέρος παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και έχει ευρεία υποστήριξη, καθώς για τον λαό της Βολιβίας η υπεράσπιση της κόκας αποτελεί και έκφραση αντίστασης στην πολιτική, οικονομική και στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στη χώρα. Ο Απρίλιος του 2000 σημαδεύεται από τον «Πόλεμο του Νερού», όταν ένα μαχητικό κίνημα αποτελούμενο από κοκαλέρος, εργάτες, φοιτητές, εκπαιδευτικούς, ιθαγενείς κ.ά., με μαζικά μπλόκα δρόμων, καταλήψεις, διαδηλώσεις και συγκρούσεις με τον στρατό που αφήνουν δεκάδες νεκρούς και τραυματίες, καταφέρνει να ματαιώσει την επιχειρούμενη ιδιωτικοποίηση του νερού και να φρενάρει τη νεοφιλελεύθερη πολιτική των συνεχών ιδιωτικοποιήσεων.
Το φθινόπωρο του 2003 ξεσπάει ο «Πόλεμος του Φυσικού Αερίου», αποκορύφωμα κινητοποιήσεων που έχουν αρχίσει χρόνια πριν. Για άλλη μια φορά η χώρα παραλύει με αίτημα το μη ξεπούλημα των φυσικών πόρων. Η λαϊκή εξέγερση οδηγεί στην ανατροπή του Λοσάδα και στην ανάληψη της προεδρίας από τον Κάρλος Μέσα, ο οποίος συνεχίζοντας τη νεοφιλελεύθερη πολιτική του προκατόχου του, αντιμετωπίζει διαρκή λαϊκή αντίδραση.
Τελευταίος σταθμός των εξελίξεων η πρόσφατη εκλογή στην προεδρία του Έβο Μοράλες, ηγέτη του κινήματος των κοκαλέρος και υποψήφιο του MAS (Κίνημα για τον Σοσιαλισμό), που εξελέγη με ποσοστό 54%, πέρα από κάθε πρόβλεψη αναλυτών και δημοσκοπήσεων. Φαίνεται ότι η κοινωνική πόλωση που διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια λειτούργησε και εκλογικά. Απέναντί του ο Τούτο Κιρόγα, ευνοούμενος των ΗΠΑ και των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Η εκλογή ενός ιθαγενούς, αποφοίτου δημοτικού, που έχει αναδειχθεί μέσα από τους αγώνες των κοκαλέρος, προσδίδει ιδιαίτερο συμβολισμό και βάρος σε όσα διαδραματίζονται σήμερα στην Λατινική Αμερική.
Δύο στιγμιότυπα από τη ζωή και τους αγώνες στη Λατινική Αμερική
Επίσκεψη στο κατειλημμένο εργοστάσιο κεραμοποιΐας Ζανόν, στο νότο της Αργεντινής
Τον Αύγουστο του 2005 επισκεφθήκαμε τη Ζανόν στην πόλη Νεουκέν, για δεκαετίες ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια κεραμοποιΐας της Λατινικής Αμερικής. Το 1998 η εργοδοσία με το πρόσχημα οικονομικής κρίσης ξεκίνησε απολύσεις και περικοπές μισθών. Οι εργάτες άρχισαν να οργανώνονται και τρία χρόνια αργότερα, όταν επιχειρήθηκε το κλείσιμο του εργοστασίου, προχώρησαν σε απεργία διαρκείας και συνεχή μπλοκαρίσματα δρόμων. Το 2002, μετά από μήνες αγώνα, με την συνεχή συμπαράσταση των κατοίκων της περιοχής και με τον αέρα της λαϊκής εξέγερσης του 2001, κατέλαβαν και επαναλειτούργησαν το εργοστάσιο, αυτή τη φορά υπό εργατικό έλεγχο. Από τότε, οι 250 εργάτες που ξεκίνησαν έχουν φθάσει τους 480 προσλαμβάνοντας ανθρώπους από τα τοπικά κινήματα ανέργων, δεν έχει σημειωθεί ούτε ένα εργατικό ατύχημα ενώ μέρος των κερδών διατίθεται για κοινωνικούς σκοπούς, όπως σχολεία, νοσοκομεία, κ.ά.
Σύμφωνα με τα λόγια ενός από τους εργάτες που συναντήσαμε: «Έχουμε αποδείξει στους εαυτούς μας, στη χώρα και σε ολόκληρο τον κόσμο ότι ένα εργοστάσιο μπορούν να το διευθύνουν οι ίδιοι του οι εργάτες. Έχοντας όλους τους πιθανούς εχθρούς εναντίον μας, αλλά και μια απίστευτη αλληλεγγύη από τον κόσμο, έχουμε αυξήσει την παραγωγή 40 φορές. Χωρίς αφεντικό. Το μήνυμα λοιπόν είναι ότι εργοστάσιο χωρίς εργάτες δεν υπάρχει: ο τροχός δεν γυρίζει, η μηχανή δεν δουλεύει. Εργοστάσιο χωρίς αφεντικό όμως μπορεί να υπάρχει. Πέρα από τα νούμερα ωστόσο υπάρχει το πολιτικό και το ανθρώπινο, μια εμπειρία που δεν περιγράφεται με αριθμούς. Είναι πολύ όμορφο να βλέπεις τους συντρόφους σου να ωριμάζουν, να γίνονται πιο πλούσιοι μέσα από αυτή τη διαδικασία… Η ύπαρξη της Ζανόν αποτελεί κακό παράδειγμα για τη χώρα, πιστεύουμε όμως ότι είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα για όλους τους εργαζόμενους. Ελπίζουμε να εξαπλωθεί και σε άλλους τόπους, έτσι ώστε και άλλοι σύντροφοι, όταν αντιληφθούν ότι ο εργοδότης θέλει να τους αφήσει χωρίς δουλειά, ότι θέλει να κλείσει το εργοστάσιο και να το μεταφέρει σε μια χώρα όπου μπορεί να εκμεταλλευθεί την εργατική δύναμη περισσότερο, να πάρουν στα χέρια τους αυτό που τους ανήκει. Ο εργαζόμενος με τα χέρια του και την εργατική του δύναμη μπορεί να μετατρέψει οποιοδήποτε αντικείμενο σε κάτι χρήσιμο. Αν μπορεί να φτιάξει πλακάκια, σχολεία, δρόμους, νοσοκομεία, τότε μπορεί να φτιάξει τα πάντα».
Επίσκεψη στον καταυλισμό «Λουλάο», στην πολιτεία Μπαΐα της Βραζιλίας
Μετά από τραγούδια, συνθήματα και τον ύμνο του MST ξεκινά η εβδομαδιαία συνέλευση των 250 οικογενειών. Οι εκπρόσωποι των τομέων (σε κάθε καταυλισμό λειτουργεί τομέας εκπαίδευσης, υγείας, φύλου, πολιτικής και επικοινωνίας) ενημερώνουν για τις δραστηριότητές τους και στη συνέχεια ο υπεύθυνος του καταυλισμού ανακοινώνει τα νεώτερα από τον αγώνα για την απαλλοτρίωση του κατειλημμένου αγροκτήματος καθώς και τη δράση που έχει προγραμματιστεί για την επόμενη, μέρα του αγρότη. Τα λιγοστά πορτογαλικά μας δεν μας επιτρέπουν να καταλάβουμε πολλά περισσότερα.
Στις 12 τα μεσάνυχτα σημαίνει εγερτήριο και επιβιβαζόμαστε σε δύο μισθωμένα λεωφορεία. Αυτά μας μεταφέρουν με διαδοχικά δρομολόγια στη αυλή του σπιτιού ενός συγγενικού σε μέλος του MST προσώπου και μας προσφέρει καταφύγιο μέχρι να συγκεντρωθούν οι υπόλοιποι. Στις 4 τα ξημερώματα φεύγουμε αθόρυβα και κρυβόμαστε στον παράδρομο της εθνικής οδού που συνδέει το Νότο με το Βορρά της χώρας. Δεν ρωτάμε πολλά, περιμένουμε να δούμε.
Στις 5 π.μ., σέρνοντας κορμούς δέντρων και κραδαίνοντας δρεπάνια και ματσέτες, οι σύντροφοι βγαίνουν στον αυτοκινητόδρομο αλαλάζοντας και καταλαμβάνουν τα δυο του ρεύματα.
Τα νυσταγμένα πρόσωπα των μέχρι τότε σιωπηλών αγροτών φωτίζονται από μια λάμψη που αντανακλά χαρά και ενθουσιασμό, τη χαρά του ανθρώπου που ανακτά αυτό που του ανήκει. Η κινητοποίηση είναι μια γιορτή. Μαζί με μέλη από άλλους δυο γειτονικούς καταυλισμούς και μια ομάδα ακινητοποιημένων στην ουρά αλληλέγγυων φοιτητών, οι σύντροφοι δεν σταματούν να χορεύουν, να τραγουδούν τα τραγούδια του κινήματος και να παίζουν μουσική. Το μπλόκο διαρκεί μέχρι τις 9 και παραλύει την κίνηση εκατοντάδων φορτηγών που μεταφέρουν κορμούς ευκαλύπτων, που καλλιεργούνται από μία φινλανδική πολυεθνική σε αχανείς εκτάσεις της βραζιλιάνικης υπαίθρου και είναι η αιτία ασθενειών και εκτοπισμού πολλών αγροτών και μιας τεράστιας περιβαλλοντικής καταστροφής.
Την ίδια μέρα δεκάδες άλλα μπλόκα πραγματοποιούνται σε οδικές αρτηρίες σε ολόκληρη τη χώρα επιδεικνύοντας στην κυβέρνηση την δυνατότητα κινητοποίησης και τον δυναμισμό του κινήματος.
(*) Οι συντάκτες αυτού του κειμένου δραστηριοποιούνται χρόνια στις πρωτοβουλίες αλληλεγγύης με τα κινήματα της Λατινικής Αμερικής, την οποία έχουν επισκεφθεί επανειλημμένα.