Το βιβλίο ως παυσίπονο και ως γνωστικό εργαλείο

Όταν λέμε ότι ένα βιβλίο μπορεί να αλλάξει τον κόσμο μιλάμε μεταφορικά. Φυσικά και ένα βιβλίο δεν μπορεί να καταφέρει τίποτα από μόνο του. Όταν λες ότι ένα βιβλίο άλλαξε τον κόσμο, λες ότι ένα βιβλίο άλλαξε 50.000 ανθρώπους και εκείνοι οι 50.000 άλλαξαν τον κόσμο. Ένα βιβλίο είναι ένα είδος συμπυκνωμένης εμπειρίας. Σήμερα έχουμε μια καπιταλιστική μαζική εκδοτική βιομηχανία –ο Καντ είχε ήδη γράψει σχετικά στο τέλος του 18ου αιώνα– όπου οι εκδότες ζητούν από τους συγγραφείς να επαναλάβουν την επιτυχία και αποκαλούν αυτή την επανάληψη σειρά: αυτό συμβαίνει στη λογοτεχνία του φανταστικού – αν δεν γράψεις τριλογία, είσαι ένα τίποτα! Και η ζωή μας σήμερα είναι πολυπλοκότερη από ό,τι στο παρελθόν. Αν αφήσουμε στην άκρη το διαδίκτυο και την τηλεόραση και εστιάσουμε στα βιβλία, θα δούμε ότι έχουν μια, απόλυτα νόμιμη και αποδεκτή, λειτουργία παυσίπονου. Αν είμαι σε ένα αεροδρόμιο, ένα απαίσιο μέρος για να βρεθεί κανείς, και το αεροπλάνο μου για κάποιο λόγο αργήσει, αναγκάζοντάς με να περιμένω για κάνα οκτάωρο, αντί να τρελαθώ μπορώ να διαβάσω δυο ανόητα βιβλία σαν παυσίπονα. Μπορεί να είναι ηλίθια λαβ στόρι ή ανόητα αστυνομικά αλλά λειτουργούν σαν παυσίπονα. Χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι είναι καλά βιβλία ή ότι θα τα διάβαζα αν δεν βρισκόμουν σε ένα αεροδρόμιο ή σε μια παρόμοια κατάσταση – σε μια αίθουσα αναμονής στο νοσοκομείο, ας πούμε.

“Επιπλέον, όμως, υπάρχει και μια γνωστική λειτουργία στα βιβλία. Παραδοσιακά, φορέας της γνώσης δεν ήταν μόνο η επιστήμη –ούτε σήμερα νομίζω είναι–, φορέας της γνώσης ήταν οτιδήποτε βοηθούσε την κατανόησή μας – κάτι που περιλαμβάνει όλες τις τέχνες, και σίγουρα και τα βιβλία. Αν έχεις μια ευρεία αντίληψη της γνώσης, όχι απλώς σε σχέση με τη “σκληρή” επιστήμη ή τα μαθηματικά –και πιστεύω, έχοντας σπουδάσει Επιστήμη, ότι αυτή η στενή αντίληψη είναι ανεπαρκής–, τότε αναγνωρίζεις μια γνωστική λειτουργία στα βιβλία που δεν μπορεί με αυτό τον τρόπο να βρεθεί στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο ή στο διαδίκτυο. Το βιβλίο είναι του χεριού σου, το κρατάς, είναι αρθρωμένο και μπορεί να γίνει αντικείμενο αντιπαράθεσης. Με αυτή την έννοια, είναι κακό σημάδι το ότι έχουμε υποτιμήσει τη λειτουργία των βιβλίων. Χρησιμοποιώ το διαδίκτυο, είμαι σινεφίλ, και νεότερος άκουγα διαρκώς ραδιόφωνο, μου ήταν πολύ σημαντικό. Δεν είμαι ενάντιος σε όλα αυτά, ίσα ίσα, πιστεύω όμως ότι τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει το βιβλίο. Και ναι, κάποιες ταινίες έχουν μια λειτουργία εξίσου γνωστική με ενός βιβλίου – για παράδειγμα, μερικές ταινίες του Ζαν Λικ Γκοντάρ, που ήταν βαθιά επηρεασμένος από τον Μπρεχτ. Από την άλλη, στην επιστημονική φαντασία, όλο το καλό συνήθως είναι στα βιβλία, οι περισσότερες ταινίες είναι απαίσιες. Το Σολάρις του Λεμ ήταν πολύ καλύτερο από την κινηματογραφική του διασκευή, αν και ο σκηνοθέτης της, ο Ταρκόφσκι, δεν ήταν κακός – ειδικά στις πρώτες του ταινίες. Όμως άφησε απέξω όλες τις συζητήσεις για τη γνώση, καταλήγοντας να κάνει την όλη ιστορία κάτι σαν “είναι ένας άντρας και είναι και αυτή η κοπέλα και τι θα γίνει μετά;”. Ενώ στο βιβλίο του Λεμ υπάρχει και μια ολόκληρη σολαριστική ιστορία. Επί της ουσίας επινόησε μια ανύπαρκτη επιστήμη για τον πλανήτη Σολάρις, βασισμένος στον τρόπο που αναπτύσσονται οι υπαρκτές επιστήμες, και ήταν ένα κομμάτι του βιβλίου υπέροχο και πολύ βοηθητικό στην κατανόηση, επεξηγηματικό επίσης του γιατί ο ήρωας πηγαίνει σε αυτόν τον πλανήτη και συναντά το κορίτσι. Ίσως αυτά ήταν πράγματα δύσκολα για να τα δείξεις στην ταινία, αλλά και πάλι, γιατί να μην προσπαθήσεις;

Θα ανταπαντούσε κάποιος ότι η κινηματογραφική γλώσσα είναι διαφορετική. Δεν μπορείς στην κυριολεξία να μεταφράσεις ένα βιβλίο σ’ αυτήν.

“Βέβαια, όμως, από την άλλη, αυτό καταλήγει να είναι μια δικαιολογία για πολλές ανόητες επιλογές. “Ναι, θα ήθελα, όμως αυτή είναι ταινία και δεν μπορώ”. Λοιπόν, αν είσαι όντως καλός σκηνοθέτης μπορείς να κάνεις ένα σωρό πράγματα! Μερικές φορές από ένα μέτριο βιβλίο προκύπτει μια υπέροχη ταινία. Ναι, συμβαίνει. Αλλά αυτό δεν ισχύει στην επιστημονική φαντασία. Αν θέλεις πράγματι να ξέρεις τι είναι επιστημονική φαντασία, θα πρέπει να διαβάσεις το βιβλίο. Πριν από ένα μήνα, είδα ένα φριχτό ιαπωνικό anime, μια διασκευή της Γαιοθάλασσας της Λε Γκεν. Και η ίδια ήταν τρομοκρατημένη, μου είχε γράψει σχετικά πριν από χρόνια: η μεταφορά ήταν το είδος του ηλίθιου φάνταζι που η Λε Γκεν ποτέ της δεν γράφει”. @