ΚΟΜΙΚΣ: TO MAUS TOY ART SPIEGELMAN ΣTA EΛΛHNIKA, της Μ.Ξυλούρη

Ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία των κόμικς

της Μαρίας Ξυλούρη

Πριν από κάποιους μήνες παρουσιάζαμε δύο σημαντικές νέες κυκλοφορίες από τον χώρο των κόμικς, το Palestine του Τζο Σάκο και το Περσέπολις της Μαργιάν Σατραπί – δύο ενήλικα κόμικς με σημαντικότατες πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις που πολύ απέχουν από την «τυπική» και διαδεδομένη παιδική εικόνα του είδους. Και τα δύο αυτά βιβλία θα μπορούσε να ειπωθεί ότι έχουν έναν κοινό πρόγονο. Πρόκειται για το εμβληματικό Maus του Art Spiegelman, ενός σχεδόν μυθικού κομίστα, βιβλίο που συνέβαλε όσο λίγα στην ενηλικίωση του κόμικς και που ανέδειξε την καλλιτεχνική δύναμη και ποιότητα του είδους, και κυκλοφορεί με καθυστέρηση 15 χρόνων μεταφρασμένο στα ελληνικά.

Τμήματα του Maus είχαν ήδη δημοσιευτεί στο ανατρεπτικό περιοδικό Raw (πνευματικό παιδί του ίδιου του Spiegelman) από τη δεκαετία του ’80. Ο πρώτος τόμος, Ο Πατέρας μου Αιμορραγεί Ιστορία, κυκλοφόρησε το 1986, και ο δεύτερος, Και Εδώ Αρχίζουν τα Προβλήματά μου, το 1991. Ένα χρόνο αργότερα, αυτό το παράξενο και γοητευτικό υβρίδιο κόμικ, μυθιστορήματος, ιστορικής έρευνας και αυτοβιογραφίας χάριζε ένα Πούλιτζερ –σε ειδική κατηγορία, μια και πρόκειται για βιβλίο που αντιστέκεται στην ταξινόμηση– στον δημιουργό του, δικαιώνοντάς τον για τη ριψοκίνδυνη επιλογή του να ασχοληθεί με το Ολοκαύτωμα και να το παρουσιάσει με έναν τρόπο πλήρη, ζωντανό και ουσιαστικό, αναδεικνύοντας τις πτυχές του και θέτοντας ερωτήματα και προβληματισμούς, χρησιμοποιώντας ένα απρόσμενο –και για άλλους ακατάλληλο– μέσο. Το Maus απέσπασε πολλά ακόμα βραβεία στη συνέχεια, και πλέον θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία των κόμικς, ενώ διδάσκεται ακόμη και σε σχολεία.

Στο Maus εναλλάσσονται δύο οπτικές. Η πρώτη είναι αυτή των ίδιων των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, όπως εκφράζεται από τις μαρτυρίες τους, με κυρίαρχη αυτήν του πατέρα του Spiegelman, που αφηγείται τις αναμνήσεις του στον γιο του. Η δεύτερη είναι των απογόνων των θυμάτων –μεταξύ των οποίων, φυσικά, και ο ίδιος ο δημιουργός– που, χωρίς να έχουν άμεση εμπλοκή με τα γεγονότα, ανακαλύπτουν ότι είναι ένα κομμάτι τους, και με έναν –έμμεσο, έστω, τρόπο– θύματα κι οι ίδιοι. Μέσα από την αφήγηση του πατέρα, και οι δύο Spiegelman θα πρέπει να τοποθετηθούν σε σχέση με την Ιστορία, που τους εμπεριέχει και τους υπερβαίνει, καθορίζοντας ακόμα και τη μεταξύ τους σχέση. Και κάπως έτσι η προσωπική ψηφίδα του καθενός γίνεται ένα κομμάτι του συνολικού δράματος: καθώς ο δημιουργός επεξεργάζεται τη δική του προσωπική και οικογενειακή ιστορία και τις τραγωδίες της, προσπαθώντας να τη γνωρίσει και να την κατανοήσει, καταφέρνει να φωτίσει κάτι πολύ ευρύτερο και βαθύτερο, που αφορά τον καθένα.

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, ο Spiegelman επιλέγει να αποδώσει τους ήρωές του με τη μορφή ζώων, τακτική ιδιαίτερα συνηθισμένη τόσο στα παραμύθια όσο και στα κόμικς: οι Εβραίοι, έτσι, απεικονίζονται σαν ποντίκια, οι Γερμανοί σαν γάτες, οι Πολωνοί σαν γουρούνια και πάει λέγοντας. Οι επιλογές αυτές, χωρίς να στερούνται μιας ορισμένης ειρωνείας, αποτυπώνουν τις θέσεις ισχύος, αλλά και τα εθνικά στερεότυπα, για να αναδείξουν όμως την κενότητα και την ηλιθιότητα αυτών των τελευταίων, σχολιάζοντας παράλληλα και την αποκτήνωση που ο πόλεμος επιφέρει. Ενώ είναι αυτός ακριβώς ο ζωομορφισμός που αποστασιοποιεί τον αναγνώστη από την ιστορία, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι η καταγραφή του Spiegelman είναι ψυχρή και στερείται ανθρωπιάς – κάθε άλλο. Οι άνθρωποι/ζώα του Spiegelman είναι ολοκληρωμένοι, το δράμα τους, οι μικρότητές τους, οι κτηνωδίες τους αλλά και το μεγαλείο τους απτά. Την ίδια στιγμή, ο Spiegelman παραθέτει στοιχεία, γεγονότα, ακόμα και χάρτες, για να απομακρύνει κάθε υπόνοια ότι αυτό που διαβάζουμε είναι ένα παραμύθι – είναι, αντιθέτως, μια οδυνηρή πραγματικότητα· μια πραγματικότητα την οποία φιλτράρει και διαχειρίζεται με τρόπο μοναδικό, κατορθώνοντας να τη μετουσιώσει σ’ ένα έργο τέχνης ανθεκτικό στο χρόνο και οδυνηρά επίκαιρο, ακόμα και δεκαπέντε χρόνια μετά την κυκλοφορία του.

MAUS: Η ιστορία κάποιου που επέζησε

O Art Spiegelman γεννήθηκε το 1946 στη Στοκχόλμη της Σουηδίας. Μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη και ασχολείται με τα κόμικς από τα 16 του. Είναι συνιδρυτής δύο εκ των σημαντικότερων αμερικάνικων περιοδικών κόμικς, του Arcade και του Raw. Τα έργα του έχουν εκτεθεί σε γκαλερί και μουσεία ανά τις ΗΠΑ και τον κόσμο ενώ δουλειές του έχουν δημοσιευθεί από έντυπα όπως οι New York Times, η Village Voice και ο New Yorker. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ο Spiegelman έγραψε και εικονογράφησε μια σειρά σχολίων για τις ΗΠΑ του Μπους, που κυκλοφόρησαν με τον τίτλο In the Shadow of No Towers.

Ο πρώτος τόμος του Maus, Ο Πατέρας μου Αιμορραγεί Ιστορία, κυκλοφορεί ήδη, σε μετάφραση του Σάββα Μιχαήλ. Από τις εκδόσεις Zoobus ετοιμάζεται και οδεύτερος τόμος, Και Εδώ Αρχίζουν τα Προβλήματά μου.