Το εργαστήρι «των τετραδίων της φυλακής»
Αν και ο εισαγγελέας στη δίκη του Γκράμσι είχε πει ρητά ότι «πρέπει να εμποδίσουμε αυτόν τον εγκέφαλο να λειτουργεί» και, παρά τον αργό θάνατο που σήμαιναν οι συνθήκες κράτησης για τον ήδη ταλαιπωρημένο οργανισμό του Γκράμσι, αυτός συνέχισε να είναι ενεργός. Από το 1929, που παίρνει την άδεια να γράφει, μέχρι το 1935, που ουσιαστικά ο οργανισμός του καταρρέει, ο Γκράμσι έχει συμπληρώσει 33 τετράδια, που περιλαμβάνουν 2.848 πυκνογραμμένες σελίδες. Σ’ αυτά τα τετράδια περιέχονται περίπου 2.000 σημειώσεις του Γκράμσι, που ξεχωρίζουν αναμεταξύ τους από το σημείο της παραγράφου (§), που με αυτό ξεκινά κάθε σημείωση. Τα τετράδια αυτά σώθηκαν χάρη στη φροντίδα της Τατιάνα Σουχτ, αδελφής της γυναίκας του Γκράμσι, που του παραστάθηκε σε όλη την περίοδο της φυλακής.
Μετά την απελευθέρωση και με την επιμέλεια του Φελίπε Πλατόνε, κυκλοφόρησαν ορισμένες συλλογές από τα «τετράδια της φυλακής». Αυτό έγινε την περίοδο ’47-’51 στην Ιταλία. Οι συλλογές αυτές ήταν: Γράμματα από τη φυλακή, 1947 – Ιστορικός υλισμός και η φιλοσοφία του Μπενεντέτο Κρότσε, 1948 – Οι διανοούμενοι και η οργάνωση της κουλτούρας, 1949 – Το Ρισορτζιμέντο, 1949 – σημειώσεις για τον Μακιαβέλι, την πολιτική και το σύγχρονο κράτος, 1949 – Λογοτεχνία και εθνική ζωή, 1950 και Παρελθόν και παρόν, 1951.
Το έργο των «τετραδίων της φυλακής», λοιπόν, έγινε γνωστό αρχικά με έναν αποσπασματικό τρόπο, και μόνο μετά από τριάντα χρόνια περίπου (το 1975) έγινε η πρώτη ολοκληρωμένη έκδοση των «τετραδίων της φυλακής» με την επιμέλεια του Βαλεντίνο Τζερατάνα. Η ολοκληρωμένη έκδοση υποχρεώνει σε μια πιο λεπτομερειακή και εμπεριστατωμένη ανάγνωση και άρα αξιολόγηση του έργου του Γκράμσι. Αυτό, γιατί η χρονολογική κατάταξη του υλικού και, κατά συνέπεια, η πορεία της σκέψης του Γκράμσι ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Οι προηγούμενες συλλογές δεν έδιναν καθόλου στοιχεία γι’ αυτά ή ακόμα μάζευαν κάποιες ομοειδείς σημειώσεις (κατά θέματα). Οι παρεξηγήσεις που δημιουργήθηκαν με την επιπρόσθετη εκλεκτική και αυθαίρετη χρησιμοποίηση αποσπασμάτων οδήγησε στο πλήθος των νοηματικών «εκδοχών».
Ο Γκράμσι ζητούσε και έπαιρνε κατά καιρούς γραφική ύλη (τετράδια). Δεν έγραφε μονάχα σε ένα, αλλά σε περισσότερα συγχρόνως. Ακόμα, πολλές φορές, μετέφερε διάφορες σημειώσεις από ένα τετράδιο σε κάποιο άλλο. Τις περισσότερες φορές, μονάχα έμμεσα μπορεί να προσδιοριστεί ο χρόνος που έχουν γραφτεί διάφορες σημειώσεις. Στη συνέχεια, δίνουμε την κατάταξη που έχει η έκδοση που Βαλεντίνο Τζερατάνα:
Τετράδιο 1 1929-1930, πρώτο τετράδιο – σημειώσεις
Τετράδιο 2 1929-1933, σύμμικτα
Τετράδιο 3 1930, σύμμικτα
Τετράδιο 4 1930-1932, σημειώσεις φιλοσοφίας Ι – σύμμικτα – δέκα – άσμα της κόλασης
Τετράδιο 5 1930-1932, σύμμικτα
Τετράδιο 6 1930-1932, σύμμικτα
Τετράδιο 7 1930-1931, σημειώσεις φιλοσοφίας II – σύμμικτα
Τετράδιο 8 1931-1932, σύμμικτα – σημειώσεις φιλοσοφίας III
Τετράδιο 9 1932, σύμμικτα και σημειώσεις για το ιταλικό Ρισορτζιμέντο
Τετράδιο 10 1932-1935, η φιλοσοφία του Μπενεντέτο Κρότσε
Τετράδιο 11 1932-1935, εισαγωγή στη μελέτη της φιλοσοφίας
Τετράδιο 12 1932, σκόρπιες σημειώσεις για μια κατηγορία βιβλίων σχετικά με την ιστορία των διανοούμενων
Τετράδιο 13 1932-1934, σημειώσεις για την πολιτική του Μακιαβέλι
Τετράδιο 14 1932-1935, σύμμικτα
Τετράδιο 15 1933, σύμμικτα
Τετράδιο 16 1933-1934, ζητήματα κουλτούρας Ι
Τετράδιο 17 1933-1935, σύμμικτα
Τετράδιο 18 1934, Νικολό Μακιαβέλι II
Τετράδιο 19 1934-1935, Ρισορτζιμέντο
Τετράδιο 20 1934-1935, Καθολική Δράση – καθολικοί integrali – ιησουίτες – εκσυγχρονιστές
Τετράδιο 21 1934-1935, προβλήματα ιταλικής εθνικής κουλτούρας – λαϊκή λογοτεχνία Ι
Τετράδιο 22 1934, αμερικανισμός και φορντισμός
Τετράδιο 23 1934, λογοτεχνική κριτική
Τετράδιο 25 1934, δημοσιογραφία
Τετράδιο 25 1934, στο περιθώριο της ιστορίας – ιστορία των υποτελών κοινωνικών στρωμάτων
Τετράδιο 26 1935, ζητήματα κουλτούρας II
Τετράδιο 27 1935, παρατηρήσεις για το «φολκλόρ»
Τετράδιο 28 1935, λοριανισμός
Τετράδιο 29 1935, σημειώσεις για μια εισαγωγή στη μελέτη της γραμματικής
*Υπάρχουν και τέσσερα άλλα τετράδια (τα Α, Β, Ο, Ο) που περιλαμβάνουν μεταφράσεις που έκανε ο Γκράμσι, για να συνηθίσει το χέρι του, και ασκήσεις σε άλλες γλώσσες.
Δεν είναι λίγες οι υπενθυμίσεις του Γκράμσι για το χαρακτήρα αυτών των σημειώσεων.
Ένα παράδειγμα:
«1) Προσωρινός χαρακτήρας –από μνήμης– αυτών των σημειώσεων
2) απ’ αυτές θα προέλθουν ανεξάρτητες μεταξύ τους μελέτες, όχι μια μονάχα οργανική εργασία
3) ακόμη δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε το κύριο μέρος και το δευτερεύον της έκθεσης αυτής, αυτό δηλαδή που θα είναι το «κείμενο» και αυτό που θα αποτελεί τις «σημειώσεις»
4) πρόκειται πολλές φορές για ανεξέλεγκτες απόψεις, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν «πρώτη προσέγγιση». Μερικές από αυτές, σε μεταγενέστερες έρευνες, ίσως εγκαταλειφτούν και ίσως αποδειχτεί σω-στή η αντίθετη άποψη…
Τα τετράδια χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Τα σύμμικτα, που περιέχουν διάφορες σημειώσεις (τετράδια 1-9, 14, 15, 17), και τα «ειδικά» τετράδια (10-13, 16, 18-29). Τα πρώτα δεν έχουν μια εσωτερική και οργανική συνοχή, που διαθέτουν τα δεύτερα, και η διαδοχή των σημειώσεων είναι μάλλον τυχαία, πράγμα που δεν συμβαίνει στα ειδικά τετράδια.
Το κείμενο αυτό είναι αναδημοσίευση από την εισαγωγή του βιβλίου «Αμερικανισμός και Φορντισμός», εκδ. Α/συνεχεια 1987