Ο θάνατος ως έργο τέχνης, της Μαρίας Ξυλούρη

Αυτές τις μέρες κυκλοφορεί στα mail αρκετών ένα κείμενο υπογραφών ενάντια σε έναν Κοσταρικανό εικαστικό, τον Guillermo Habacuc Vargas, που σε μια έκθεση το 2007 παρουσίασε ως έργο του το θάνατο ενός σκυλιού. Δεν επρόκειτο για κάποιο γλυπτό ή πίνακα ή ακόμα για κάποιο βίντεο με την καθησυχαστική επισήμανση "κανένα ζώο δεν τραυματίστηκε για τη δημιουργία αυτού του φιλμ" στους τίτλους τέλους. Στο πνεύμα, ίσως, των τεμαχισμένων στη φορμόλη ζώων-γλυπτών του αμφιλεγόμενου Damien Hirst, ο Vargas πλήρωσε παιδιά να μαζέψουν ένα σκυλί από μια παραγκούπολη… Το "όραμα" του Vargas ήθελε το ζώο, που το ονόμασε natividad¹, δεμένο σε μια γωνιά της γκαλερί. Οι υπεύθυνοι του χώρου είχαν σαφή εντολή να μην ταΐσουν το σκύλο και να μην αφήσουν και τους επισκέπτες της έκθεσης να το ταΐσουν.

Όταν ανακοινώθηκε ότι ο Vargas βραβεύθηκε για το έργο αυτό και κλήθηκε να εκπροσωπήσει τη χώρα του στη Biennale της Κεντρικής Αμερικής για το 2008 με μια αντίστοιχη "εγκατάσταση", ξεκίνησε μια διαδικτυακή καμπάνια συλλογής υπογραφών εναντίον της συμμετοχής του. Περί τις 2.000.000 υπογραφές έχουν συγκεντρωθεί σύμφωνα με το blog reiskeks-natividad.blogspot.com την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές.

Οι αντιδράσεις του ίδιου του Vargas στις επικρίσεις ήταν μάλλον αντιφατικές. Αρνιόταν, αρχικά, να αποκαλύψει αν το ζώο πέθανε ή όχι, και όταν το παραδέχτηκε, πρόσθεσε ότι θα πέθαινε στο δρόμο ούτως ή άλλως. Τελικά, υποστήριξε ότι στόχος του ήταν να ξεμπροστιάσει την κοινωνική υποκρισία στο θέμα των αδέσποτων ζώων που πεθαίνουν στο δρόμο χωρίς κανένας να τους δίνει σημασία…

θα πρέπει να παραδεχτεί κανείς ότι ο Vargas με τον ισχυρισμό του περί υποκρισίας χτυπάει ένα σημείο που πονάει – ειδικά αν συνυπολογιστεί η ευθύνη της γκαλερί, που δέχτηκε να φιλοξενήσει την εγκατάσταση, αλλά και όσων θεατών δεν αντέδρασαν, και φυσικά όσων καλλιτεχνών και θεσμών έσπευσαν να αγκαλιάσουν την… έμπνευση. Αρκεί όμως αυτός ο στηριγμένος ισχυρισμός για να αποδεχθεί κανείς αυτό το έργο ως τέχνη; Θα θυμάστε, βέβαια, εκείνο το πιασάρικο και ολίγον τι άσεμνο αντιπολεμικό σύνθημα: Bombing for peace is like fucking for virginity². Παρόμοια, είναι παράλογο και αναντίστοιχο το να σκοτώνεις –και μάλιστα ένα πλάσμα που δεν μπορεί να αμυνθεί– για να καταφερθείς, τάχα, εναντίον του θανάτου.

Υπάρχει μια επικίνδυνη σύγχυση: ότι κάτι ενοχλητικό και προκλητικό συνιστά από μόνο του, ως τέτοιο, τέχνη. Η πραγματικά ενοχλητική τέχνη χρησιμοποιεί όμως την πρόκληση όταν είναι απαραίτητη, ως μέσον και όχι ως αυτοσκοπό. Ο θάνατος ενός πλάσματος στο πλαίσιο μιας "καλλιτεχνικής εγκατάστασης" είναι πρόκληση. Είναι, όμως, τέχνη; Κι αν κανείς προσπαθήσει να δει το θέμα από την πλευρά της καλλιτεχνικής ελευθερίας της έκφρασης, σκοντάφτει, και πάλι, σε αυτό το "ασήμαντο" γεγονός του θανάτου…

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο… καλλιτέχνης πέτυχε το σκοπό του. Δημιούργησε σάλο και κέρδισε παγκόσμια φήμη. Ακόμα κι αν τα σχόλια των απλών ανθρώπων είναι κυρίως αρνητικά, λίγη σημασία έχει – "γράψε ό,τι θέλεις για εμένα, αρκεί να γράφεις σωστά το όνομά μου". Μπορεί, επιπλέον, να μοστράρει και την ετικέτα του προκλητικού και παρεξηγημένου ως τεκμήριο της αξίας του (όλοι όσοι ήταν μπροστά από την εποχή τους παρεξηγήθηκαν στον καιρό τους). Θα βρει τη δικαίωσή του όταν ο επίγονός του προχωρήσει ακόμα περισσότερο, δένοντας έναν άνθρωπο σε μια γωνιά, ίσως, και αφήνοντάς τον να πεθάνει από πείνα, ποιητική αδεία πάντα.

Αν όλα, εξάλλου, έχουν ειπωθεί κι ο θάνατος αποτυπώνεται σε μια αέναη επανάληψη στις οθόνες –μην πάτε μακριά, θυμηθείτε μονάχα πόσες φορές είδαμε από τηλεοράσεως τον απαγχονισμό του Σαντάμ– και αν τα μεταμοντέρνα κολάζ έχουν ήδη γίνει βαρετά ως αναμάσημα, αίμα και σπλάχνα, ήρθε η ώρα να εκτεθούν ανοιχτά. Και ίσως, επιτέλους, ο Χίτλερ, του οποίου η αποτυχία να εισαχθεί στη σχολή Καλών Τεχνών βρίσκεται, για κάποιους ψυχολόγους, πίσω από την έμπνευση του τελικού σχεδίου εξόντωσης των Εβραίων και των λοιπών ενοχλητικών, να αναγνωριστεί επιτέλους ως μεγάλος καλλιτέχνης. Κατά βάθος, μια ρεαλιστική ταινία δράσης ήθελε να γυρίσει ο άνθρωπος, με πραγματικούς θανάτους. Κρίμα που ο κόσμος ήταν υπερβολικά ακαλλιέργητος για να το καταλάβει…

Μαρία Ξυλούρη

^{1 "Natividad" σημαίνει "γέννηση" στα ισπανικά.}

^{2 "Το να βομβαρδίζεις για την ειρήνη είναι σαν να γαμάς για την παρθενία".}