100 χρόνια από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου
Η φετινή χρονιά είναι αφιερωμένη στον Γιάννη Ρίτσο, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννησή του, το 1909 – ο ίδιος είχε κρατήσει σαν ημερομηνία γέννησής του την Πρωτομαγιά. Πολυγραφότατος, ο Ρίτσος άφησε ευρύτατο ποιητικό αλλά και πεζογραφικό έργο, θεατρικά αλλά και μεταφράσεις και μελέτες. Είχε, επίσης, ασχοληθεί για λόγους βιοπορισμού με το χορό και την ηθοποιία και ήταν ερασιτέχνης ζωγράφος.
Από νωρίς, και παρά τη φυματίωση που τον ταλαιπωρούσε, συνδέθηκε με τον αγώνα: μάλιστα τη μαρξιστική ιδέα τη γνώρισε νοσηλευόμενος στα σανατόρια. Μέλος του ΚΚΕ από το 1934, ο Ρίτσος υπήρξε πολιτικά δραστήριος πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της κατοχής, οπότε και συμμετείχε στο Μορφωτικό Τμήμα του ΕΑΜ παρά τη βεβαρημένη υγεία του. Στη διάρκεια τόσο του εμφυλίου, όσο και της χούντας, διώχθηκε και εξορίστηκε: τον Ιούλιο του 1948 συνελήφθη και εξορίστηκε στη Λήμνο, στη Μακρόνησο, στον Άι Στράτη. Η χούντα τον εξόρισε στη Γυάρο, στη Λέρο και τον έθεσε σε κατ’ οίκον περιορισμό στη Σάμο. Κατά τη διάρκεια των εξοριών του τα έργα του απαγορεύονταν, αλλά και γενικότερα διώκονταν: από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, για παράδειγμα, κατασχέθηκαν και κάηκαν όσα αντίτυπα του “Επιταφίου” είχαν απομείνει, η γερμανική λογοκρισία απαγόρεψε τις “Παραμονές Ήλιου” από τη “Δοκιμασία” το 1943, ενώ το 1957 ο Ρίτσος διώχθηκε, μαζί με τον Αυγέρη και το Βρεττάκο, για το αφιέρωμα της Επιθεώρησης Τέχνης στην Οκτωβριανή Επανάσταση.
Το έργο του, μέρος του οποίου μελοποιήθηκε από τον Θεοδωράκη (ο “Επιτάφιος”, το 1960, και τα “Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας” το 1968) έχει χιλιοτραγουδηθεί και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της νεότερης ελληνικής ιστορίας –πολύ περισσότερο, αλλά όχι μόνο, του ελληνικού αριστερού κινήματος– γνωρίζοντας και διεθνή απήχηση. Είναι, όμως, ένα έργο αντιφατικό, γεμάτο ανομοιομορφίες. Ο ποιητής των προλετάριων του πρώιμου έργου ήταν σε συνεχή και γόνιμο διάλογο με την εποχή του, αντανακλώντας τον ενθουσιασμό και τις δυνατότητες που εκείνη φαινόταν ν’ ανοίγει, και την πίστη στο επαναστατικό μέλλον ακόμα και σε συνθήκες ήττας. Μεταπολιτευτικά όμως μετατράπηκε σε σημαία του ΚΚΕ και οδηγήθηκε σε ακραίες και (τουλάχιστον) αμφιλεγόμενες ποιητικές επιλογές που περισσότερο διατύπωναν άκριτα την κομματική γραμμή, παρά μια γνήσια καλλιτεχνική επεξεργασία υπό το φως των νέων συνθηκών, ενώ το ύστερο έργο του είναι ένα ξέσπασμα οφειλόμενο σε εσωτερικές συγκρούσεις, αντιθετικές ή μη αποδεκτές από το κόμμα, που είχαν αποσιωπηθεί λόγω της στράτευσής του. (Οι αντιφάσεις αυτές αποδίδονται πολύ χαρακτηριστικά στο πορτρέτο του ποιητή όπως το σκιαγράφησε ο Δημήτρης Φύσσας –που έχει περάσει κι ο ίδιος από τις γραμμές του ΚΚΕ– στο μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας “Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος”.) Μέσα από αυτή την αντιφατική διαδρομή ο Ρίτσος έγινε, τελικά, δεκτός και από τους αστικούς κύκλους, και σήμερα ίσως διαβάζεται με λάθος τρόπο, με το ουσιαστικότερο κομμάτι του έργου του να είναι και το λιγότερο φωτισμένο.
Ο Ρίτσος πέθανε το 1990 και κηδεύτηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Μονεμβασιά. Άφησε πίσω του όμως ένα έργο που ακόμα απασχολεί και θέτει ζητήματα, μια ποιητική απόδοση των βασικότερων σημείων της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας, κι ένα παράδειγμα για το ρόλο του ποιητή που αξίζει κανείς να το πάρει υπόψη του και να εξετάσει κριτικά πώς θα μπορούσε να σταθεί στις νέες συνθήκες.
Μαρία Ξυλούρη
Από το “Ημερολόγιο Εξορίας Ι”
29 Οκτωβρίου
Κοιμόμαστε λίγο – δε μας φτάνει.
Όλη νύχτα ροχαλίζουν οι εξόριστοι –
κουρασμένα παιδιά, κουρασμένα.
Απ’ όξω είναι τ’ αστέρια – πολύ μεγάλα αστέρια
κουρεμένα αστέρια που οι τρίχες τους φυτρώνουν άγριες
σαν το κεφάλι τ’ Άη-Γιάννη του Προδρόμου
ή σαν του δικού μας του Παναγιώτη.
Είναι και τα μικρά βατράχια μέσα στο φλισκούνι.
Το πρωί μας χτυπάει καταπρόσωπο ένας ρόδινος ήλιος
καθρεφτισμένος με τον πιο συνηθισμένο τρόπο στη θάλασσα πέρα
όμοιος με κείνες τις φτηνές ελαιογραφίες που πουλούν στα σκαλιά του Αρσακείου
κι είναι παράξενο που ένας τέτοιος ήλιος μας αρέσει.
Ένας-ένας, δυο-δυο, πολλές φορές και πιότεροι
σταματάμε στο προαύλιο ή στο λόφο και τον κοιτάμε.
Και τούτος ο ήλιος μας χτυπάει με δύναμη τα πρόσωπα
όπως εκείνος ο ξυπόλητος χωριάτης ραβδίζει
τις μυγδαλιές να πέσουν τα στερνά τους μύγδαλα.
Ύστερα σκύβουμε τα μάτια, κοιτάμε τα παπούτσια μας, κοιτάμε το χώμα. Δεν έπεσε τίποτα.
Βιβλία για τον Ρίτσο
Τροχιές σε Διασταύρωση
Επιστολικά δελτάρια της εξορίας και γράμματα στην Καίτη Δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου. Επιμέλεια-εισαγωγή: Λίζυ Τσιριμώκου, πρόλογος: Καίτη Δρόσου. 412 σελίδες, εκδόσεις Άγρα
Το βιβλίο καλύπτει επιστολογραφία μιας εικοσαετίας, συχνά από την εξορία και εν μέσω διωγμών γενικότερα, μεταξύ του Γιάννη Ρίτσου και της μεταφράστριας και ποιήτριας Καίτης Δρόσου, συντρόφισσας του Άρη Αλεξάνδρου (πέντε επιστολές του σώζονται). Επιστολές που αποδίδουν ανάγλυφα την εποχή στην οποία γράφτηκαν, αλλά και την καλλιτεχνική αναζήτηση και ανησυχία των δημιουργών, αποκαλυπτικές για την ποιητική του Ρίτσου αλλά και για την πάλη του Αλεξάνδρου με το εμβληματικό “Κιβώτιο”.
Γιάννης Ρίτσος
Της Αγγελικής Κώττη. Ένα σχεδίασμα βιογραφίας.
238 σελίδες, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
Αναθεωρημένη έκδοση της μοναδικής βιογραφίας του Γιάννη Ρίτσου, που είχε κυκλοφορήσει το 1996. Η βιογραφία είναι βασισμένη σε αφηγήσεις του ίδιου του ποιητή, γραπτές πηγές, αφηγήσεις ανθρώπων του περιβάλλοντός του και έρευνα αρχειακού υλικού, και καλύπτει όλη τη διάρκεια της ζωής του Ρίτσου.
Ο Ποιητής και ο Πολίτης Γιάννης Ρίτσος
Επιμέλεια: Αικατερίνη Μακρυνικόλα, Στρατής Μπουρνάζος.
546 σελίδες, εκδόσεις Κέδρος
Ο τόμος περιλαμβάνει την αναλυτική μορφή των εισηγήσεων που παρουσιάστηκαν στο Διεθνές Συνέδριο “Ο ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος” (Μουσείο Μπενάκη, 2005). Ο τόμος καλύπτει μια σειρά από θεματικές σχετικές με το έργο του ποιητή, από τη σχέση του με τον αρχαιοελληνικό κόσμο, τη στράτευσή του και την πρόσληψή του από την κριτική, μέχρι τη διεθνή απήχησή του αλλά και τις δυνατότητες ανάγνωσής του σήμερα.
Από τα έργα του: “Τρακτέρ” (1934), “Πυραμίδες” (1935), “Επιτάφιος” (1936), “Το τραγούδι της αδελφής μου” (1937), “Εαρινή συμφωνία” (1938), “Η Ρωμιοσύνη” (1945), “Γειτονιές του κόσμου” (1949), “Σονάτα του Σεληνόφωτος” (1956), “Η αρχιτεκτονική των δεύτερων” (1958), “Οι γερόντισσες και η θάλασσα” (1959), “Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού” (1962), “Μαρτυρίες Α” (1963), “Ρωμιοσύνη” (1966), “Μαρτυρίες Β” (1966), “Πέτρες, επαναλήψεις, κιγκλιδώματα” (1972), “Ισμήνη” (1972), “Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας” (1973), “Καπνισμένο τσουκάλι” (1974), “Ημερολόγιο Εξορίας” (1975), “Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη”, “Το ρόπτρο”, “Γραφή Τυφλού” (1987).