ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, του Ι.Μεσζάρος

Κοινωνικός μετασχηματισμός και επανάσταση

του Ιστβάν Μεσζάρος

Ν.: Πώς περιγράφετε την αντικειμενική/πραγματική πιθανότητα του σοσιαλισμού;

Ι.Μ.: Προς το παρόν, αυτή η ερώτηση είναι πολύ δύσκολη, εξαιτίας αυτών που συνέβησαν στο πρόσφατο παρελθόν και εν μέρει συνεχίζουν ακόμα να συμβαίνουν. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η μεγάλη ιστορική πρόκληση για τη σημερινή και τις μελλοντικές γενιές είναι να κινηθούμε από έναν τύπο κοινωνικής μεταβολικής τάξης σε ένα ριζικά διαφορετικό. Όσο και αν τονίσουμε πόσο άμεσο και δύσκολο ιστορικό έργο είναι αυτό, δεν είναι αρκετό. Ποτέ στο παρελθόν δεν χρειάστηκε να αντιμετωπιστεί με τόσο δραματικά επείγοντα τρόπο, όσο αναπόφευκτα τίθεται σήμερα. Η γνωστή σε όλους μας κοινωνική τάξη πραγμάτων του κεφαλαίου έχει κορυφωθεί σε ένα σύστημα, το οποίο τα τελευταία τριακόσια με τετρακόσια χρόνια περιλαμβάνει και εξουσιάζει τα πάντα. Στον εικοστό αιώνα, επίσης, πέτυχε να πνίξει, να υποσκάψει ή να διαφθείρει κάθε κύρια πολιτική προσπάθεια που στόχευε να του αντιταχθεί και να το ξεπεράσει. Αλλά θα γελιόμασταν πολύ αν πιστεύαμε ότι αυτό σημαίνει το τέλος του σοσιαλισμού. Με αυτόν τον τρόπο προσπάθησε η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα, τα τελευταία χρόνια, να περιγράψει τι συνέβη, φωνάζοντας θριαμβευτικά: «Ξεπαστρέψαμε το σοσιαλισμό μια για πάντα». Η κ. Θάτσερ, κατά τη δεκαετή θητεία της ως πρωθυπουργού της Βρετανίας, καυχιόταν ότι «αποχαιρέτησε το σοσιαλισμό για πάντα». Μιλούσε για το κίνημα της εργατικής τάξης, τις ομάδες εργατών και συνδικαλιστών, ιδιαίτερα τους ανθρακωρύχους. Εκείνο το διάστημα, οι ανθρακωρύχοι έκαναν μια απεργία που κατανικήθηκε από τις συνδυασμένες προσπά-θειες του καπιταλιστικού κράτους και της ηγεσίας του Εργατικού Κόμματος επί Νιλ Κίνοκ (Neal Kinnock). Η κ. Θάτσερ χαρακτήρισε τους ανθρακωρύχους «εσωτερικό εχθρό». Παρά τα φιλελεύθερά της προσχήματα, η πλευρά της δεν έχει κανέναν ενδοιασμό ούτε φοβάται να αποκαλεί «εχθρό» και «εσωτερικό εχθρό» εσάς και όλους όσους εμμένουν στην προσδοκία να εγκαθιδρυθεί μια σοσιαλιστική τάξη. Στην εποχή μας, αν ρίξεις μια ματιά ανά τον κόσμο, θα δεις ότι το κεφάλαιο έχει παντού το πάνω χέρι. Αλλά είναι ικανό να επιλύσει τα σοβαρά προβλήματα που δημιουργεί συνεχώς η λειτουργία του δικού του τρόπου κοινωνικής μεταβολικής αναπαραγωγής; Κάθε άλλο. Αντιθέτως, με δεδομένες τις ανυπέρβλητες ανταγωνιστικές αντιφάσεις του, το κεφάλαιο είναι ανίκανο να διευθετήσει αυτά τα προβλήματα. Αντί γι’ αυτό, συνεχίζει να τα γεννά σε ολοένα μεγαλύτερη κλίμακα. Αυτό είναι που κρατάει στην ημερήσια διάταξη της ιστορίας το θέμα του σοσιαλισμού, σε πείσμα των μαζικότατων και συντονισμένων προσπαθειών που στοχεύουν να τον ξεφορτωθούν. Η επιτυχία του κεφαλαίου έγκειται μόνο στην αναβολή της στιγμής κατά την οποία θα γίνει αναπόφευκτη αναγκαιότητα να αντιμετωπιστούν τα σοβαρά προβλήματα του συστήματός του, τα οποία συνεχίζουν να συσσωρεύονται. Στο παρελθόν, πολλές κοινωνικές εκρήξεις ήρθαν σαν απάντηση στις αντιφάσεις της καθεστηκυίας κοινωνικής τάξης, με αφετηρία το 1848 και το 1871 και, κατά κάποιον τρόπο, ακόμα και τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και τα επακόλουθά της. Ωστόσο, μέχρι τώρα διαψεύστηκε η προσδοκία των ανθρώπων για μια αληθινά δίκαιη κοινωνική τάξη. Τελικά, ακόμα και οι πιο ηρωικές προσπάθειες εξουδετερώθηκαν και καταστάλθηκαν από τη δύναμη του κεφαλαίου, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Επομένως, πολλά από τα προβλήματα που προέκυψαν παραμένουν άλυτα, πράγμα πολύ επι-κίνδυνο. Με αυτή την έννοια, είναι εντελώς ανεπαρκές αυτό ακριβώς το είδος αντιθετικού και ανταγωνιστικού τρόπου κοινωνικής αναπαραγωγής, που και συνεχίζει να γεννά τα σοβαρά προβλήματα και ταυτόχρονα εμποδίζει τη λύση τους. Γιατί οι δομικοί αντιθετικοί καθοριστικοί παράγοντες αποτελούν μια απόλυτη αναγκαιότητα για τη λειτουργία και την αναπαραγωγή του υπάρχοντος συστήματος, όποιες κι αν είναι οι συνέπειες. Αυτοί οι παράγοντες δεν γίνεται να εκριζωθούν. Άσχετα με όλη τη θριαμβολογία, δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, θα επιστρέφουν πάλι και πάλι οι καταστροφικές συνέπειες μιας τέτοιας δομής. Μόνο ένα είδος λύσης υπάρχει: να αφαιρεθεί από την κοινωνική μεταβολική αναπαραγωγή ο δομικός ανταγωνισμός. Και με αυτούς τους όρους, αυτό είναι νοητό μόνον εάν ο μετασχηματισμός καλύψει τα πάντα, από τα ελάχιστα συστατικά κύτταρα της κοινωνίας μας μέχρι τις μεγαλύτερες διεθνικές μονοπωλιακές εταιρίες που συνεχίζουν να κυριαρχούν στη ζωή μας. Έτσι, αν και επιφανειακά αναμφισβήτητα θριαμβεύει το κεφάλαιο, σε ένα βαθύτερο επίπεδο βρίσκεται σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Αυτό ίσως ακούγεται παράδοξο. Ωστόσο, αν αναγνωρίζεις τον τρόπο με τον οποίο το κεφάλαιο κατορθώνει να δεσπόζει στη διαδικασία κοινωνικής αναπαραγωγής παντού, πρέπει επίσης να αναγνωρίζεις ότι είναι δομικά ανίκανο να επιλύσει τα προβλήματα και τις αντιφάσεις του. Όπου κι αν κοιτάξεις, βλέπεις ότι αυτό που φαίνεται –και διαφημίζεται μεγαλόφωνα– ως μόνιμη λύση, συμπαγής σαν πέτρα, αργά ή γρήγορα καταρρέει στα εξ ων συνετέθη. Για παράδειγμα, επιχειρήστε μια απλή νοερή επισκόπηση της εφήμερης ιστορίας των «οικονομικών θαυμάτων» που είχαμε τις μεταπολεμικές δεκαετίες. Τι είδους «θαύματα» ήταν; Είχαμε το «γερμανικό θαύμα» και το «ιαπωνικό θαύμα», που τα ακολούθησαν το ιταλικό, το βραζιλιάνικο κ.τ.λ. Όπως σίγουρα θυμόμαστε, το τελευταίο, εντελώς μεροληπτικά πολυδιαφημισμένο θαύμα, ήταν το θαύμα των «ασιατικών τίγρεων¹». Και τι έγινε αυτό το «θαύμα»; Όπως όλα τ άλλα, εξατμίστηκε, αφήνοντας στη θέση του μια οξύτατη κρίση. Σήμερα δεν βρίσκεις ούτε μία χώρα στον κόσμο που να μην αντιμετωπίζει κάποια εντελώς θεμελιώδη προβλήματα, στα οποία συγκαταλέγονται οι πρόσφατες πανωλεθρίες στα χρηματιστήρια της Ρωσίας και αρκετών ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Μάλιστα, αν διαβάσεις τώρα τις αστικές εφημερίδες, όλες έχουν πανικοβληθεί με τον ένα ή τον άλλον τρό-πο. Οι επικεφαλίδες τους τρομάζουν ακόμα και τους ίδιους σχετικά με το τι συμβαίνει πραγματικά. Θυμάμαι ότι τον καιρό που βρισκόταν στο απόγειό του το «ασιατικό θαύμα», η ιδέα αυτού του υποτιθέμενου «θαύματος» χρησιμοποιήθηκε και σαν πειστικότατο επιχείρημα για να πειθαρχήσει την εργατική τάξη των δυτικών καπιταλιστικών χωρών. «Σταματήστε τις γκρίνιες! Αποδεχτείτε ένα επίπεδο ζωής και συνήθειες εργασίας του ίδιου τύπου που αποδέχονται οι εργάτες στις ασιατικές δυναμικές οικονομίες, ή θα έχετε μεγάλο πρόβλημα!» Ένα σύστημα που ισχυρίζεται ότι έχει λύσει όλα του τα προβλήματα στις «μεταβιομηχανικές» δυτικές «προηγμένες καπιταλιστικές» χώρες, και μετά αναγκάζεται να βασίζεται σε ένα τέτοιο απολυταρχικό εκβιαστικό μήνυμα για τη συνέχιση της ευρωστίας του, δεν υπόσχεται πολλά για το μέλλον, ακόμα και με τους δικούς του όρους αναφοράς. Και από αυτή την άποψη, υπάρχει, πάλι, και μπορεί να υπάρχει μόνο μία βιώσιμη και βάσιμη λύση. Είναι ο σοσιαλισμός: ο σοσιαλισμός με την έννοια που ανέφερα νωρίτερα, δηλαδή να εκλείψει το δεδομένο τώρα αντιθετικό/ανταγωνιστικό πλαίσιο, στο οποίο ένα μέρος του πληθυσμού –μία ελάχιστη μειοψηφία– πρέπει να κυριαρχεί πάνω στην τεράστια πλειοψηφία, πράγμα που αποτελεί έναν αξεπέραστο δομικό καθοριστικό παράγοντα. Αυτό σημαίνει μια μορφή εξουσίας που οικειοποιείται πλήρως τη δύναμη της λήψης αποφάσεων. Η εργασία ως ανταγωνιστής του κεφαλαίου δεν έχει καμία απολύτως δύναμη λήψης αποφάσεων ούτε καν μέσα σε εξαιρετικά περιορισμένες συνθήκες. Αυτό είναι το ζωτικό και αναπόφευκτο θέμα του μέλλοντος. Και με αυτήν την έννοια, είμαι πεπεισμένος ότι το σοσιαλιστικό κίνημα, αργά ή γρήγορα, θα έχει εξαιρετικά μεγάλες και θεμελιώδεις πιθανότητες αναβίωσης.

Ν.: Η έννοια της «επανάστασης» κατά τη γνώμη σας;

Ι.Μ.: Ναι, η έννοια της επανάστασης παραμένει πολύ σημαντική και ισχύει ακόμα, αν την ορίσουμε ως έναν εκ βαθέων συνεχιζόμενο επαναστατικό μετασχηματισμό όλων των όψεων της κοινωνικής μας ζωής. Δεν πρέπει να εκλαμβάνουμε την έννοια της επανάστασης ως «μία μεγάλη ώθηση που τα ρυθμίζει όλα μια για πάντα», τρέφοντας την ψευδαίσθηση ότι κέρδισες μόλις κόψεις μερικά κεφάλια. Ο Μαρξ χρησιμοποίησε την έννοια της επανάστασης –όπως δήλωσε ξεκάθαρα σε πολλές περιστάσεις– ως «κοινωνική επανάσταση». Έγραψε ότι η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις προηγούμενες επαναστάσεις και σε μια σοσιαλιστική «κοινωνική επανάσταση» ήταν ότι οι επαναστάσεις στο παρελθόν ήταν ουσιαστικά πολιτικού χαρακτήρα, πράγμα που σήμαινε να αλλάξει το ηγετικό προσωπικό της κοινωνίας, ενώ άφηναν την τεράστια πλειοψηφία του λαού στην ίδια θέση δομικής υποτέλειας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο πρέπει να εξετάζεται και το θέμα των «προσωποποιήσεων του κεφαλαίου». Είναι σχετικά εύκολο να σπάσεις λιγότερα ή περισσότερα κεφάλια κατά τη «μεγάλη ώθηση» όταν ανατρέπεις κάτι – και συνήθως αυτό συμβαίνει στην πολιτική σφαίρα. Αυτή η σημασία και ο ορισμός δινόταν στην έννοια της «επανάστασης» μέχρι και πρόσφατα.

Τώρα, ξέρουμε από πικρή πείρα ότι δεν λειτούργησε. Δεν αρκεί να προχωρήσεις μ’ αυτόν τον τρόπο. Επομένως, πρέπει να ξαναγυρίσουμε σ’ αυτό που έλεγε ο Μαρξ περί της «κοινωνικής επανάστασης». Πρέπει, επίσης, να τονίσω ότι αυτή η έννοια της κοινωνικής επανάστασης δεν ήταν αρχικά ιδέα του ίδιου του Μαρξ. Είναι μία έννοια που βγήκε από τον Μπαμπέφ (Babeuf) και το κίνημά του ήδη από τα ταραγμένα μεθεόρτια της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Ο Μπαμπέφ εκτελέστηκε τότε κατηγορούμενος με την ομάδα του για «συνωμοσία». Στην πραγματικότητα, πίεζε για τη δημιουργία μιας «κοινωνίας ίσων». Η ίδια έννοια επανεμφανίστηκε τη δεκαετία του 1830 και κατά τις επαναστάσεις του 1848. Σε τέτοιους καιρούς επαναστατικής αναταραχής η ιδέα της «κοινωνικής επανάστασης» βρισκόταν στην πρώτη γραμμή των προοδευτικότερων δυνάμεων, και ο Μαρξ πολύ σω-στά την ενστερνίστηκε.

Σε ένα ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό –μιλάμε για μια σοσιαλιστική επανάσταση– δεν μπορεί να περιοριστεί η αλλαγή στο ηγετικό προσωπικό. Ως εκ τούτου, η επανάσταση πρέπει να καλύπτει τα πάντα και να είναι αληθινά κοινωνική. Αυτό σημαίνει ότι ο μετασχηματισμός και η νέα μέθοδος ελέγχου του κοινωνικού μεταβολισμού πρέπει να διεισδύσει σε κάθε τμήμα της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια συνεχίζει να ισχύει η ιδέα της επανάστασης – υπό το φως της ιστορικής μας εμπειρίας, μάλιστα, ισχύει πολύ περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Μια επανάσταση, με αυτή την έννοια, όχι μόνο ξεριζώνει αλλά και φυτεύει. Το ξερίζωμα είναι εξίσου μεγάλο μέρος αυτής της διαδικασίας όσο το τι βάζεις στη θέση αυτού που ξεριζώθηκε. Κάπου λέει ο Μαρξ ότι η έννοια του «ριζοσπαστικού» είναι να «πιάνεις τα θέματα από τη ρίζα τους». Αυτή είναι η κυριολεκτική έννοια του να είσαι ριζοσπάστης, και συνεχίζει να ισχύει στην κοινωνική επανάσταση με τη σημασία που μόλις αναφέρθηκε: να ξεριζώνεις και να φυτεύεις.

Στο μέλλον πρέπει να ξεριζωθούν πάρα πολλά, βαθιά ριζωμένα σήμερα, με τις κοπιαστικές διαδικασίες ενός συνεχιζόμενου –αν θέλετε «μόνιμου»– επαναστατικού μετασχηματισμού. Αλλά δεν γίνεται ν’ αφήσουμε άδειο το πεδίο όπου συμβαίνει αυτό. Πρέπει να βάλουμε στη θέση αυτού που αφαιρέθηκε κάτι ικανό να ριζώσει για τα καλά. Όταν μιλάει για την κοινωνική τάξη πραγμάτων του κεφαλαίου, ο Μαρξ χρησιμοποιεί την έκφραση «ένα οργανικό σύστημα». Στην εισαγωγή της έκδοσης του «Beyond Capital» στη γλώσσα φαρσί παρέθεσα ένα κομμάτι όπου μιλάει γι’ αυτό. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, στο οποίο ζούμε, είναι ένα οργανικό σύστημα. Το κάθε μέρος του υποστηρίζει και ενδυναμώνει τα υπόλοιπα. Αυτού του είδους η αμοιβαία υποστήριξη των μερών περιπλέκει και δυσκολεύει πολύ το πρόβλημα του επαναστατικού μετασχηματισμού. Εάν θέλεις να αντικαταστήσεις το ορ-γανικό σύστημα του κεφαλαίου, πρέπει να βάλεις στη θέση του ένα άλλο οργανικό σύστημα, στο οποίο τα μέρη θα υποστηρίζουν το όλο, επειδή τα μέρη αλληλοϋποστηρίζονται και αναμεταξύ τους. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται βιώσιμο το νέο σύστημα, ικανό να σταθεί γερά, να αναπτυχθεί και να κινηθεί επιτυχώς στην κατεύθυνση που διασφαλίζει την ικανοποίηση κάθε μέλους της κοινωνίας.

Επομένως, η «επανάσταση» σαφώς και δεν μπορεί να είναι απλά θέμα «ανατροπής». Οτιδήποτε μπορεί να ανατραπεί αποτελεί αναγκαστικά μόνο μία μερική όψη της κοινωνικής επανάστασης. Μπορούν να ανατραπούν οι ιστορικά γνωστές παραλλαγές του καπιταλισμού –σε κάποιες περιορισμένες συνθήκες έχει ήδη συμβεί– αλλά το ίδιο το κεφάλαιο δεν «ανατρέπεται». Πρέπει να εκριζωθεί, με την έννοια που περιγράψαμε πιο πάνω, και κάτι πρέπει να μπει στη θέση του. Παρομοίως, μπορεί να ανατραπεί το καπιταλιστικό κράτος. Ωστόσο, τη στιγμή που έχεις ανατρέψει το καπιταλιστικό κράτος, δεν έχεις εξαλείψει το ίδιο το πρόβλημα, επειδή το κράτος αυτό καθαυτό δεν ανατρέπεται. Γι’ αυτό ο Μαρξ μιλάει για την «εξασθένιση του κράτους», που είναι βασικά μια διαφορετική έννοια. Επιπλέον, το πιο ακανθώδες των προβλημάτων που σχετίζονται με το έργο του επαναστατικού μετασχηματισμού είναι ότι η εργασία αυτή καθαυτή δεν μπορεί να «ανατραπεί». Πώς να «ανατρέψεις» την εργασία, ενώ είναι –μαζί με το κεφάλαιο και το κράτος– ένας από τους τρεις στυλοβάτες του κεφαλαιοκρατικού συστήματος; Επειδή η εργασία είναι η βάση της αναπαραγωγής της κοινωνίας.

Τις τελευταίες δεκαετίες, ακούστηκαν κάθε είδους φαντασιοπληξίες, ότι η «επανάσταση της πληροφορίας» κατήργησε την εργασία για τα καλά» και θα ζήσουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα στη «μεταβιομηχανική κοινωνία». Η ιδέα να γίνει παιχνίδι η εργασία έχει μια αξιοσέβαστη παράδοση και ξεκινάει στο παρελθόν με τον Φρίντριχ Σίλλερ (Friedrich Schiller). Ωστόσο, οι πρόσφατες προσπάθειες ανανέωσής της για την υπεράσπιση του κεφαλαίου αποτελούν έναν τέλειο παραλογισμό. Μπορείς να καταργήσεις τη μισθωτή εργασία με διάταγμα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει καθόλου πως έλυσες το πρόβλημα της χειραφέτησης της εργασίας, που μπορεί μόνο να εννοηθεί ως η αυτοχειραφέτηση των συνεταιρισμένων παραγωγών. Η ανθρώπινη εργασία ως παραγωγική δραστηριότητα παραμένει πάντα απόλυτη προϋπόθεση της αναπαραγωγικής διαδικασίας. Η ύπαρξη του ατόμου βασίζεται στην ίδια τη φύση, την οποία πρέπει να ελέγχει λογικά και δημιουργικά η παραγωγική δραστηριότητα – και όχι βέβαια να κυριαρχούν πάνω της κατά τρόπο ανεύθυνο και καταστροφικό οι παράλογες, σπάταλες και καταστροφικές επιταγές της επέκτασης του κεφαλαίου. Ο κοινωνικός μεταβολισμός περιλαμβάνει την απαραίτητη συναλλαγή μεταξύ των ίδιων των ατόμων και ανάμεσα στο σύνολο των ατόμων και στην ανυπότακτη φύση. Ακόμα και η αρχική, μη απολογητική ιδέα για την εργασία ως παιχνίδι, κατά το δέκατο όγδοο αιώνα, ήταν αδιαχώριστη από την εξιδανίκευση της φύσης· αγνοούσε ή αρνιόταν ότι η φύση είναι αναγκαστικά ανυπότακτη. Αλλά οι πρόσφατες απολογητικές ανταπαντήσεις του κεφαλαίου είναι εντελώς απίστευτες, με δεδομένες τις αδιαμφισβήτητες αποδείξεις της αλόγιστης καταστροφής της φύσης από το κεφάλαιο, τις οποίες αγνοούν κυνικά οι προασπιστές τέτοιων θεωριών.

Πρέπει να έχετε διαβάσει βιβλία και άρθρα τις τελευταίες δύο ή τρεις δεκαετίες για την επιλεγόμενη μεταβιομηχανική κοινωνία. Τι σημαίνει αυτό; «Μεταβιομηχανική» (Postindustrial); Για όσο επιβιώσει η ανθρωπότητα, θα πρέπει να είναι φιλόπονη (industrious). Πρέπει να εργάζεται για να αναπαράγει τον εαυτό της. Πρέπει να δημιουργεί τις συνθήκες που όχι μόνο θα διασφαλίζουν τη συνέχιση της ανθρώπινης ζωής αλλά και θα δημιουργούν τις προϋποθέσεις ώστε να εμπλουτίζεται και να ολοκληρώνεται. Και αυτό νοείται μόνο μέσα από τη βιομηχανία (industry²) με την πιο βαθιά έννοια του όρου. Θα είμαστε πάντα βιομηχανικοί (industrial). Η ιδέα ότι η «επανάσταση της πληροφορίας» θα καταστήσει εντελώς περιττή κάθε βιομηχανική εργασία δεν θα είναι ποτέ τίποτε άλλο από μία συμφεροντολογική προπαγανδιστική φαντασίωση. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ τα πρωτοπαλίκαρα της υπεράσπισης του κεφαλαίου μιλούσαν για το «μεταβιομηχανικό» παράδεισο, ταυτόχρονα συζητούσαν και ενέκριναν τη μεταφορά της «βαριάς βιομηχανίας των καμινάδων³» στην Ινδία ή την Κίνα ή στις Φιλιππίνες ή στη Λατινική Αμερική. Ώστε η «βιομηχανία των καμινάδων» πρέπει να απομακρυνθεί από την «ανεπτυγμένη καπιταλιστική» Δύση! Αλλά πού τοποθετούν οι «καπετάνιοι της βιομηχανίας» τις δηλητηριώδεις καμινάδες της Union Carbide; Τις μεταφέρουν στο Μποπάλ στην Ινδία, με καταστροφικές συνέπειες, όπου σκοτώνονται πολλές χιλιάδες άνθρωποι και τυφλώνονται και τραυματίζονται αμέτρητες χιλιάδες ακόμα. Αυτό κάνει την κοινωνία «μεταβιομηχανική»; Κάθε άλλο. Τέτοιες «μεταφορές τεχνολογίας» σημαίνουν μόνον ότι η καπιταλιστική Δύση στέλνει τις βρομιές της σε κάποιο «υπανάπτυκτο» μέρος του κόσμου – τον επιλεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Ταυτόχρονα, με άκρατο κυνισμό, οι ιδεολόγοι και οι προπαγανδιστές του συστήματος επιμένουν επίσης ότι τέτοιες μεταφορές σημαίνουν «εκσυγχρονισμό» κατά το αμερικάνικο μοντέλο, ως αποτέλεσμα του οποίου οι άνθρωποι παντού θα είναι με τον καιρό πλούσιοι και ευτυχισμένοι σε μία πλήρως αυτοκινούμενη κοινωνία.

Η τόσο απαραίτητη επανάσταση σημαίνει μια θεμελιώδη αλλαγή σ’ όλα αυτά. Τίποτα δεν λύνεται μοναχά με την ανατροπή. Η ανατροπή ή κατάργηση κάποιων θεσμών σε ορισμένες ιστορικές καταστάσεις είναι ένα απαραίτητο πρώτο βήμα. Απαιτούνται ριζοσπαστικές πολιτικές πράξεις, προκειμένου να απομακρύνουν έναν τύπο προσωπικού και να προσφέρουν τη δυνατότητα να αναδυθεί κάτι άλλο στη θέση του. Αλλά ο στόχος πρέπει να είναι μία ουσιαστική διαδικασία συνεχιζόμενου κοινωνικού μετασχηματισμού. Και μ’ αυτή τη σημασία, η έννοια της επανάστασης παραμένει απόλυτα θεμελιώδης.

1. Asian tiger economies 

2. industry: βιομηχανία αλλά και φιλοπονία, εργατικότητα.

3. smokestack industries