Η επιστημονική φαντασία και η λογοτεχνία του φανταστικού

Η θέση μου, την οποία έχω κατά καιρούς αναλύσει εξαντλητικά, είναι ότι η επιστημονική φαντασία απευθύνεται σε κοινωνικές ομάδες με αυτοπεποίθηση, ενώ η λογοτεχνία του φανταστικού σε κοινωνικές ομάδες που δεν βλέπουν μέλλον μπροστά τους. Πιστεύω ότι αυτή η προσέγγιση είναι σωστή με τη στατιστική έννοια: το μεγαλύτερο κομμάτι των έργων που ανήκουν σε αυτά τα δύο είδη υπακούνε σε αυτό τον κανόνα. Από την άλλη, υπάρχουν μερικές ενδιαφέρουσες εξελίξεις στη λογοτεχνία του φανταστικού, τις οποίες έχω αντιληφθεί από τότε που διατύπωσα αυτή τη θέση, γύρω στα έξι ή εφτά χρόνια πριν. Από τότε έγραψα άλλο ένα σχετικό κείμενο που αναλύει την δεύτερη τριλογία της Γαιοθάλασσας της Λε Γκεν. Συνολικά ο κύκλος της Γαιοθάλασσας περιλαμβάνει έξι βιβλία• τα τρία τελευταία επανεξετάζουν τα πρώτα και τους ασκούν ένα είδος κριτικής για το πολύ έντονο φαλλοκρατικό τους στοιχείο. Είναι μια φεμινιστική απάντηση της Λε Γκεν στον ίδιο της τον εαυτό! Ο κεντρικός της ήρωας αρνείται τη λειτουργία του και αυτοεξορίζεται, για να το πούμε έτσι. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι είχα δίκιο για τον Τόλκιν και το 99% της λογοτεχνίας του φανταστικού. Υπάρχει ένα 1% για το οποίο θα πρέπει να αναθεωρήσω. Με άλλα λόγια, πρέπει να δημιουργήσω μια κατηγορία –πιστεύω πολύ στις κατηγορίες– στην οποία να εντάξω αυτό το 1%.”

“Βλέπω τις κατηγορίες σαν πλαίσια. Πώς θα καταλάβω κάτι έξω από ένα πλαίσιο; Το πλαίσιό μου είναι η επιστημονική φαντασία• το βιβλίο ανήκει σε αυτό το πλαίσιο. Έξω απ’ αυτό το πλαίσιο, δεν γίνεται να διαβαστεί. Αν δεν γνωρίζεις τις προϋποθέσεις, αν δεν έχεις διαβάσει επιστημονική φαντασία, δεν μπορείς να διαβάσεις ένα βιβλίο που να ξεκινά με μια πρόταση σαν κι αυτή: “Προσγειώθηκε υπό το φως του μπλε ήλιου” – δεν έχει νόημα για σένα. Τι σημαίνει; Σημαίνει ότι βρισκόμαστε σε έναν άλλο γαλαξία, όχι στον δικό μας όπου ο ήλιος είναι κίτρινος. Είναι αυτό που οι θεωρητικοί αποκαλούν αναγνωστικό πρωτόκολλο. Πώς κατορθώνεις να το καταλάβεις; Διαβάζοντας πολλά τέτοιου είδους βιβλία. Αν σου αρέσει η επιστημονική φαντασία και την παρακολουθείς δε θα αναρωτηθείς• “ναι, υπάρχει ένας μπλε ήλιος, και τι έγινε, πάμε παρακάτω”. Αλλά αν δεν την παρακολουθείς; Μετά από πέντε παρόμοιες προτάσεις θα χαθείς, γιατί δεν ξέρεις σε ποια κατηγορία βρίσκεσαι. Κι έτσι, η επανακατηγοριοποίηση είναι μια βαθιά φιλοσοφική γνωστική επιδίωξη.”

“Φυσικά, αν δεν ξέρεις να διαβάζεις, οι κατηγορίες δεν σε βοηθάνε. Πρέπει να έχεις την αίσθηση της δομής του βιβλίου. Όπως σε ένα ποίημα, πρέπει να αισθάνεσαι πώς λειτουργούν οι λέξεις, πώς είναι ο ρυθμός – αν δεν το έχεις αυτό, σαν κάτι αυτονόητο, τότε καλύτερα να μη γράψεις για τη λογοτεχνία αυτής ή οποιασδήποτε άλλης κατηγορίας. Χρειάζεσαι μια ποικιλία από ενδιαφέροντα και ποιότητες για να κατανοήσεις την επιστημονική φαντασία• ένα από αυτά είναι μια φυσιολογική κριτική κατανόηση των λέξεων στη σελίδα κι ένα άλλο είναι ένα ενδιαφέρον για τις κατηγορίες που αποκαλούμε λογοτεχνικά είδη.”

“Τα λογοτεχνικά είδη δεν είναι φυλακές. Μπορείς να παραβείς τους κανόνες. Και πάλι, όμως, παραβαίνεις αυτόν τον κανόνα κι όχι κάποιον άλλον. Και το βιβλίο μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο κάπως σαν: “Μάλιστα! Μέχρι τη σελίδα 80 ακολουθεί αυτόν τον κανόνα και μετά ξεκινά κάτι άλλο”. Φυσικά μπορείς να δημιουργήσεις ένα δικό σου βιβλίο βασισμένος σε αυτό που διάβασες, κάτι που δεν έχει καθόλου σχέση με τη Λε Γκεν¹ ή τον Λεμ² ή οποιονδήποτε. Όμως, συνήθως, από τη στιγμή που εσύ ως αναγνώστης δεν είσαι καλύτερος συγγραφέας από τη Λε Γκεν ή τον Μπρεχτ, θα είναι ένα χειρότερο βιβλίο. Αν είσαι ένα καταπληκτικό νέο παιδί με ζωηρή φαντασία ίσως να είναι καλύτερο. Όμως δεν μπορείς να το επικοινωνήσεις σε κανέναν, εφόσον δεν είναι γραμμένο αλλά απλώς υπάρχει στο μυαλό σου”.

Ένας από τους συγγραφείς στον οποίο έχει ασκήσει κριτική ο Σούβιν είναι ο Τόλκιν, ο συγγραφέας του διάσημου Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, βιβλίο που έχει επηρεάσει βαθιά όλο το λογοτεχνικό ρεύμα του φανταστικού:

“Αν κάποιος απολαμβάνει τα βιβλία του Τόλκιν, φυσικά και δεν πρόκειται να του πω να σταματήσει να τα διαβάζει. Είναι λίγες οι απολαύσεις στη ζωή, τόσο, που πρέπει να τις σεβόμαστε και να τις εκτιμάμε. Και κατά τη γνώμη μου ο Τόλκιν είναι ένας θαυμάσιος συγγραφέας σε επίπεδο παραγράφου. Ο τρόπος που γράφει για τη φύση είναι πάντα ενδιαφέρων και μερικές φορές όμορφος (ο τρόπος που γράφει για τα ξωτικά και τα εντ, για παράδειγμα) και, φυσικά, ήταν ένας σπουδαίος γλωσσολόγος. Σε ό,τι αφορά την ιδεολογία, όμως, πρέπει να τον αντιμετωπίζουμε με μεγάλη προσοχή. Ας δούμε τον Άραγκορν, για παράδειγμα. Τι εκπροσωπεί; Είναι ένα άτομο με βασιλικό αίμα, βασιλιάς από τη φύση του, από τη φύση του επίσης ισχυρός, και ξέρει πώς να ηγείται του λαού. Αυτή η συμμαχία μοναρχίας και λαουτζίκου ενάντια στην άδικη εξουσία είναι ένα παλιό συντηρητικό πρόγραμμα, την πρώτη διαμόρφωση του οποίου στη μοντέρνα εποχή τη χρωστάμε στον Ντισραέλι³ – γι’ αυτόν οι άδικοι ήταν οι αστοί βιομήχανοι. Ή, ας δούμε τα ορκ: παρατηρούμε ότι είναι συνδεδεμένα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: βιομηχανική γνώση• σίδερο• δίψα για αίμα. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι δεν είναι παρά μια τρομακτική απεικόνιση του προλεταριάτου, που μοιάζει πολύ με τους Μόρλοκ του Γουέλς στη Μηχανή του Χρόνου – και ο Γουέλς, άλλωστε, φοβόταν την προλεταριοποίηση.”

Ποιον συγγραφέα του φανταστικού θα ξεχωρίζατε, με όρους τόσο λογοτεχνικούς, όσο και ιδεολογικούς;

Θα πρότεινα τα βιβλία του Τσάινα Μιεβίλ⁴, ειδικά το Iron Council. Και τα τελευταία τρία βιβλία της Γαιοθάλασσας της Λε Γκεν που ανέφερα και προηγουμένως, αν και αυτά είναι πολιτικά μόνο με την έννοια του στοχασμού πάνω στην εξουσία και το φύλο – όμως μπορεί κανείς να μάθει πολλά απ’ αυτά, και φυσικά θα ευχαριστηθεί πολύ διαβάζοντάς τα.

^{1. Η Ούρσουλα Λε Γκεν (γενν. το 1929) είναι Αμερικανίδα συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και φάνταζι και ποιήτρια. Στο έργο της περιλαμβάνονται μια σειρά από θεματικές, όπως ο φεμινισμός και ο αναρχισμός. Τα βιβλία του έπους της Γαιοθάλασσας για τα οποία γίνεται λόγος εδώ είναι: Ο Μάγος του Αρχιπελάγους, Οι Τάφοι του Ατουάν, Η πιο Μακρινή Ακτή, Τεχανού, Ιστορίες από τη Γαιοθάλασσα, Ο Άλλος Άνεμος. Άλλα έργα της: Ο Αναρχικός των Δύο Κόσμων, Η Λέξη για τον Κόσμο Είναι Δάσος.}

^{2. Στάνιστλαβ Λεμ (1921-2006), Πολωνός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, από τους σπουδαιότερους του είδους• επιπλέον έγραψε μια σειρά από κριτικές και προλόγους για ανύπαρκτα βιβλία. Η δουλειά του περιλαμβάνει φιλοσοφικά, ψυχολογικά και σατιρικά στοιχεία. Εκτός από το Σολάρις έγραψε, μεταξύ άλλων, τα βιβλία Κυβεριάδα, Η Αναζήτηση.}

^{3. Αναφέρεται στον Βρετανό συντηρητικό συγγραφέα και πολιτικό, δύο φορές πρωθυπουργό Μπέντζαμιν Ντισραέλι (1804-1881), επί της ουσίας θεμελιωτή του κόμματος των Συντηρητικών.}

^{4. Τα βιβλία του Τσάινα Μιεβίλ (γενν. το 1972), βραβευμένου συγγραφέα του φανταστικού, δεν έχουν μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά. Ο Μιεβίλ είναι τροτσκιστής και στο έργο του περιλαμβάνει ιδεολογικά στοιχεία• κατατάσσεται σε μια ομάδα νεότερων εκπρόσωπων του συγκεκριμένου λογοτεχνικού είδους, που προσπαθούν να το απομακρύνουν από τα τολκινικά στερεότυπα. Άλλα βιβλία του, πέρα από το Iron Council: Perdido Street Station, The Tain κ.ά.}