Η πιο δύσκολη ερώτηση που σχεδόν κάθε κάτοικος της Γάζας σου απεύθυνε ήταν: "πως σου φαίνεται η Γάζα;" Τη στιγμή που πήγαινες αυθόρμητα να απαντήσεις "great" (σπουδαία) εκφράζοντας τον προσωπικό ενθουσιασμό που βρισκόσουν εκεί, μαζί τους, σταματούσες απότομα προσπαθώντας να ρουφήξεις πίσω τους πρώτους φθόγγους της απόκρισης σου. Παρά τα συναισθήματα χαράς κι ευγνωμοσύνης, που προκαλούσε η αγάπη και η απλοχεριά του Παλαιστινιακού λαού απέναντι μας, και τον κοινό ενθουσιασμό που μας περιέβαλε, δεν μπορούσε να είναι ‘σπουδαία’ μία πόλη, ή καλύτερα η ζωή σε μία πόλη, που πληρώνει καθημερινά τις ελλείψεις του αποκλεισμού της από την υπόλοιπη Παλαιστίνη και τον κόσμο.
Ένα κόστος που μετριέται σε στρέμματα ακαλλιέργητων χωραφιών λόγω της έλλειψης σπόρων, λιπασμάτων, καυσίμων, ανταλλακτικών επισκευής μηχανημάτων, αδυναμία διακίνησης των προϊόντων. Ένα κόστος που μετριέται στο 27% κλειστών παραγωγικών μονάδων από τις 3900 βιοτεχνίες κι εργαστήρια, είτε λόγω Ισραηλινών βομβαρδισμών είτε λόγω έλλειψης πρώτων υλών, διακοπής παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, και ξανά έλλειψης καυσίμων, ανταλλακτικών μηχανημάτων, διακίνησης των προϊόντων που έχουν καταδικάσει και το υπόλοιπο 73% σε ημιλειτουργία. Ένα κόστος που μετριέται σε δεκάδες άεργα οικόπεδα, ερημωμένους χώρους και κυρίως εκατοντάδες μισοχτισμένα κτίρια, από ξενοδοχειακές μονάδες μέχρι απλές κατοικίες και τζαμιά, λόγω έλλειψης πρώτων υλών, συντήρησης μηχανημάτων, κλπ. κλπ. Ένα κόστος που μετριέται σε θεώρατα ποσοστά ανεργίας με το εισόδημα του 80% του λαού της Γάζας να βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας. Ένα κόστος που βιώνεται από τα κύματα πληθωρισμού που προκαλεί η έλλειψη προϊόντων. Ένα κόστος που το σκοτάδι του λάμπει στις συχνές απροειδοποίητες και απροσδιόριστης διάρκειας διακοπές ρεύματος που το Ισραήλ επιβάλει. Ένα κόστος που έχει τη μυρωδιά των υπονόμων που η έλλειψη υλικών για τη κατασκευή μερικών δεκάδων μέτρων τους, μέχρι τους χώρους υποδοχής λυμμάτων ή βιολογικού καθαρισμού, σημαίνει ανοιχτές χαβούζες δίπλα σε γειτονιές ή διαφυγή στη θάλασσα με όλες τις περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις. Ένα κόστος ισοδύναμου σε ντουζίνες μπουκαλιών πόσιμου νερού μιας και η αφαλάτωση του θαλάσσιου νερού, της μόνης υδάτινης πηγής, είναι λειψή και κάθε ιδέα πόσης του προκαλεί διάρροια στην καλύτερη περίπτωση. Ένα κόστος που βιώσαμε εμείς οι αφελείς δυτικοί όταν διαπιστώσαμε ότι δεν μπορούσαμε να ταχυδρομήσουμε τις αναμνηστικές κάρτες πίσω στις πατρίδες μας. Ένα κόστος που μετριέται σε ζωές. Στα 245 θύματα του αποκλεισμού, που θυσιάστηκαν λόγω της έλλειψης φαρμάκων, ανταλλακτικών νοσοκομειακών μηχανημάτων, απαγόρευσης διαμετακόμισης σε νοσοκομεία του Ισραήλ, της Αιγύπτου, της Δυτικής Όχθης.
Δε θα ξεχάσω την αγωνία του φίλου του Abdallah (του δημοσιογράφου συνοδού μας), εκείνη την νύχτα συσκότισης στη Rimal (στο κέντρο της πόλης της Γάζας), που συναντήσαμε τυχαία, αλλαφιασμένο να έχει γυρίσει μάταια όλα τα φαρμακεία της πόλης ψάχνοντας φάρμακα για την άρρωστη γυναίκα του. Στις συστάσεις του Abdallah ήταν ευγενικός αλλά σύντομος, σχεδόν απότομος. Το μυαλό του έτρεχε στην αναζήτηση μέσου για να χτενίσει περασμένα μεσάνυχτα τις 9 πόλεις, που συγκροτούν ενωμένες χαλαρά το σύνολο της λωρίδας της Γάζας, μπας και βρει κανένα κουτάκι φάρμακου ξεχασμένο σε κάποιο ράφι.
Αν όμως η οικονομία της Γάζας έχει παραλύσει, η ζωή όχι. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται ο λαός της Γάζας ζει. Η διατήρηση του καθημερινού ρυθμού ζωής είναι η μεγαλύτερη πράξη αντίστασης. Και δεν τον ανακόπτει τίποτα. Μόνο τον κάνει κάποιες φορές να παίρνει περίεργες εκφάνσεις. Όπως την ίδια νύχτα συσκότισης διαπίστωσα σε ένα ίντερνετ καφέ που αν και χωρίς φώτα ήταν ανοιχτό και γεμάτο, με τις οθόνες να φωτίζουν τα νεανικά πρόσωπα που έπαιζαν ανενόχλητα ηλεκτρονικά παιχνίδια.
Αυτό είναι το διάχυτο πνεύμα της ζωής στη Γάζα. Αν βλέπεις φτώχεια, δεν συναντάς πουθενά μιζέρια. Την ίδια στιγμή όμως στη Γάζα καταλαβαίνεις τι σημαίνει να ασφυκτιά ένας ολόκληρος λαός. Φυσικά το βάρος δεν είναι το ίδιο για όλους. Δεν είναι το ίδιο για την πλειοψηφία που βγήκε να μας προϋπαντήσει και αγκαλιάσει στο λιμάνι και γι’αυτούς που τριακόσια μέτρα μακριά και πέντε λεπτά αργότερα συναντούσαμε να πίνουν τον καφέ τους ή να καπνίζουν ναργιλέ αδιάφορα στο πολυτελές ξενοδοχείο που φιλοξενηθήκαμε. Παρ’όλες τις διαφορές όμως ο αποκλεισμός πλήττει, αλλά κι ενώνει, το σύνολο του Παλαιστινιακού έθνους, από τους βιοτέχνες μέχρι τους άνεργους και από τη μορφωμένη ελίτ και το κοσμικό κομμάτι μέχρι τη φτωχολογιά και τους προσφυγικούς πληθυσμούς. Δεν υπάρχει κομμάτι του Παλαιστινιακού έθνους που να μην υφίσταται βαριές τις συνέπειες.
Όπως δεν υπάρχει οικογένεια που να μην είναι περήφανη ότι έχει συνεισφέρει με τον πιο οδηνυρό τρόπο στον Παλαιστινιακό αγώνα. Ο αποκλεισμός και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ δεν τρομάζουν, παρά το γεγονός ότι το κάθε σπίτι είναι στολισμένο με τις εικόνες των μαρτύρων της οικογένειας. Το ίδιο και οι εξωτερικοί τοίχοι της πυκνοκατοικημένης Γάζας και των προσφυγικών καταυλισμών, όπως στη Jabaliya και στο Muasqar Camp είναι γεμάτοι από αφίσες, όχι κομματικές, αλλά μαρτύρων που έπεσαν στον αγώνα. Νέων με καθημερινό ντύσιμο, μοντέρνο χτένισμα και χαμογελαστό πρόσωπο. Όπως και άλλων με στρατιωτική στολή, αποφασιστικό βλέμμα και οπλισμένων. Αυτές είναι οι κυρίαρχες φιγούρες, οι ήρωες της αντίστασης, όχι οι αρχηγοί και τα επιτελεία.
Πήραμε ακόμα μία γεύση από το πάντρεμα της καθημερινότητας με την αντίσταση όταν συνοδεύσαμε τους ψαράδες της Γάζας στα ανοιχτά, παραβιάζοντας το όριο ανοχής των 6 μιλίων του Ισραηλινού ναυτικού. Φτάνοντας στα 8 τα Ισραηλινά πλοία δεν περιορίστηκαν στις κυκλωτικές τους κινήσεις περιφρούρισης αλλά χρησιμοποίησαν πραγματικά πυρά εναντίον των ψαρόβαρκων. Τα δύο επιπλέον όμως μίλια ήταν ικανά να φέρουν την καλύτερη ψαριά τα τελευταία 4 χρόνια για αυτούς.
Στην επίσκεψη μας στη Ράφα είχαμε την τιμή να περπατήσουμε πάνω από το ‘ανομολόγητο’ δίκτυο των τούνελ προς την Αίγυπτο που κάνει την τοπική αγορά την πιο πλούσια από όλες και που τροφοδοτεί συνολικά τη Γάζα. Ειδικά με καύσιμα απαραίτητα για τις γεννήτριες, τις μεταφορές και την παραγωγή. Οι συνέπειες της αντίστασης των τούνελ και της σταθεροποίησης της λειτουργίας τους από το Γενάρη και μετά, έχουν γίνει εμφανείς τους τελευταίους δύο τρεις μήνες. Η οικονομική δραστηριότητα έχει βελτιωθεί σχετικά, επιτρέποντας τη συντήρηση των τιμών ειδών πρώτης ανάγκης, και την επιστροφή της τιμής του ψωμιού σχεδόν στα επίπεδα της προ-αποκλεισμού εποχής.
Το βαρύ γκρίζο της τσιμεντογωνίας, του οικοδομικού υλικού που χαρακτηρίζει το τοπίο όλων των πόλεων της Λωρίδας, μοιάζει σαν επίτηδες τοποθετημένο φόντο για να τονίσει τα χρωματιστά κιλίμια, τις μπουγάδες, τα φανταχτερά χρώματα των ρούχων των παιδιών που παίζουν άλλα ξυπόλητα κι άλλα ημίγυμνα στο δρόμο. Αλλά κυρίως φιλοξενούν τα πολύχρωμα συνθήματα που κάνουν κάθε, μα κάθε τοίχο στη Γάζα να πάλλεται. Η μη γνώση της γλώσσας μετέτρεπε στο μάτι τα αραβικά καλλιγραφήματα σε αραβουργήματα. Μικρά έργα τέχνης που αφηγούνται τη ζωή της πόλης. Την αντίσταση της και τους πολιτικούς της ανταγωνισμούς. Ανακοινώσεις για τους μάρτυρες της και καρδούλες και κεριά, σύμβολα ελπίδας για τους Παλαιστίνιους, που προσκαλούν σε γάμους. Διαφημίσεις μαγαζιών και προσωπικών blog και ιστοσελίδων. Ο τοίχος είναι το πιο ζωντανό μέσο επικοινωνίας στη Γάζα.
Το σθένος του Παλαιστινιακού λαού εκδηλώνεται σε κάθε πτυχή της ζωής. Αν ο αποκλεισμός ανάγκασε την κυβέρνηση να χαλαρώσει την απαίτηση για ποδιές στα σχολεία, τη φετεινή σχολική χρονιά που άρχισε την Κυριακή της παραμονής μας εκεί, οι Παλαιστίνιοι, σαν έθνος, κατέχουν την πρώτη θέση ποσοστιαία στους κατόχους διδακτορικών στον κόσμο. Αν και πολλοί από τη διασπορά, εκατοντάδες είναι οι νέοι της Γάζας που ενώ έχουν θέση και βίζα για ανώτερες και μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό δεν μπορούν να τις διάγουν λόγω του αποκλεισμού. Εντύπωση προκαλεί επίσης ότι τα τελευταία χρόνια εισήχθει η διδασκαλία αγγλικών από τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού. Μία πράξη που δε συνάδει με το φονταμενταλιστικά αντι-δυτικό πορτραίτο που καλλιεργείται για τη κυβέρνηση της Χαμάς, που ακόμα και με τέτοια μικρά μέτρα προσπαθεί να σπάσει τον απομονωτισμό που επιχειρείται να της επιβληθεί. Τα τρία πανεπιστήμια της Γάζας λειτουργούν επίσης αδιάκοπα με χιλιάδες φοιτητές αν και γνωρίζουν τις συνέπειες του εσωτερικού διχασμού. Το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο το Al Islamiya πρόσκειται στη Χαμάς, ενώ από την άλλη πλευρά του εξωτερικού του τοίχου βρίσκεται το Αl Azhar που πρόσκειται στη Φατάχ. Το τρίτο, το πανεπιστήμιο Al Aqsa λίγο έξω από την πόλη της Γάζας αν και ανεξάρτητο κλείνει προς τη Χαμάς.
Οι συγκρούσεις ανάμεσα σε Χαμάς και Φατάχ που είχαν σαν συνέπεια το θάνατο πάνω από 250 ατόμων, όσων και ο αποκλεισμός, παίρνουν πολλές μορφές. Η πιο διαδεδομένη, με διαβρωτικές συνέπειες για τη ζωή στη Γάζα, είναι η τακτική της Φατάχ να πληρώνει τους δημοσίους υπαλλήλους που πρόσκεινται σε αυτήν (αστυνομικούς, εκπαιδευτικό προσωπικό κλπ.) τον πλήρη μισθό τους για να μην πηγαίνουν στις δουλειές τους, απειλώντας τους αλλοιώς με απόλυση. Η πλειοψηφία των δημοσίων υπαλλήλων έχει προσχωρήσει στην κυβέρνηση της Γάζας, όχι όμως και στη Χαμάς, μειώνοντας τις συνέπειες, αλλά η πικρία για την έριδα μεταξύ των δύο στρατοπέδων είναι διάχυτη ανάμεσα στους κατοίκους της Λωρίδας της Γάζας που προσεύχονται για ενότητα.
Η εικόνα της Γάζας είναι η εικόνα μιας πόλης που υπό κανονικές συνθήκες θα είχε αμέτρητες δυνατότητες ανάπτυξης κι ευπορισμού. Αν και θεωρείται από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της Παλαιστίνης ωχριά μπροστά στην Κυψέλη και τα Πατήσια. Από την άλλη οι πολύχρονοι πλέον προσφυγικοί καταυλισμοί της θυμίζουν περισσότερο τις δικές μας. παλιές προσφυγικές γειτονιές της Κοκκινιάς και της Καισαριανής, με τα χαμηλά σπιτάκια τους και τα στενά σοκάκια, παρά τις πιο τραγικές εικόνες των καταυλισμών της Αφρικής.
Στη Γάζα επίσης καταρρέει στα μάτια του επισκέπτη και η εικόνα της ‘θεοκρατικής’ Χαμάς. Αν και η ασφάλεια που είχαμε ήταν στενή, η αστυνομική παρουσία στους δρόμους δε συγκρίνεται με αυτήν στην Αθήνα ή στις άλλες μεγαλουπόλεις της Δύσης. Το ίδιο ισχύει και για την περιβόητη ‘επιβολή της σαρίας’, που ποτέ δεν αποτέλεσε επίσημη πολιτκή για την κυβέρνηση της Γάζας. Όσο κι αν φανεί υπερβολικό, κανείς συναντά πιο πολλές γυναίκες με πλήρως καλυμένο πρόσωπο στις μουσουλμανικές συνοικίες του Λονδίνου, του Παρισιού ή του Μπέρμινγκχαμ, παρά στη Λωρίδα της Γάζας. Αυτό δεν υπονοεί ότι τα πράγματα είναι τέλεια ή ότι δεν υπήρξε μία σχετική τροποποίηση, προς το συντηρητικότερο, των ηθών μετά τη νίκη της Χαμάς. Αυτό που υπογραμίζει είναι πως υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ποικιλία και διαβάθμιση σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα από την μουντή ομογενή εικόνα της μπούργκας και της έγκλειστης γυναίκας της Δυτικής προπαγάνδας. Η συμμετοχή των γυναικών, ειδικά των νέων, στην επαγγελματική ζωή, ιδιαίτερα στα πιο μοντέρνα επαγγέλματα και κατά συνέπεια η ‘ορατότητα’ τους ήταν μεγάλη. Δείκτης της δυναμικότητας τους που εκδηλώνονταν και με το χαλαρά πολλές φορές ριγμένο μαντήλι στο κεφάλι, άσε που κάποιες Παλαιστίνιες δε φορούσαν καθόλου. Η οικογένεια και τα σχόλια της γειτονιάς είναι ο κύριος ανασταλτικός παράγοντας αλλαγής και το κύριο πεδίο πάλης των νέων, γυναικών και ανδρών, για περισσότερες ελευθερίες παρά η στάση της κυβέρνησης. Οι αγώνες τους δε διαφέρουν από άλλα μέρη του κόσμου ούτε και οι απελευθερωτικοί τους μύθοι. Όπως μου είπε στο ταξίδι για την Κύπρο ο 18χρονος γυιός της πενταμελούς οικογένειας που ήρθε μαζί μας "στην Γάζα οι περισσότεροι παντρεύονται με συνοικέσιο που κάνουν οι γονείς τους και λίγοι από έρωτα. Στην Αμερική όλοι παντρεύονται από έρωτα".
Αφήσαμε τη Γάζα παραμονή της έναρξης του Ραμαζανίου, καθώς ετοιμάζονταν για τον ιερό μήνα των μουσουλμάνων. Στις βόλτες μας στην αγορά της πόλης, που έμενε ανοιχτή μέχρι τις 11 σχεδόν το βράδυ, ακόμα και τις νύχτες χωρίς ρεύμα, οι συνοδοί μας μας περιέγραφαν για το τι θα χάναμε. "Από την Παρασκευή" μας έλεγαν "μετά τη δύση του ηλίου οι δρόμοι των τριών κεντρικών αγορών της Γάζας πεζοδρομούνται και γεμίζουν κόσμο." Ήδη η κεντρική πλατεία του άγνωστου στρατιώτη και οι πλαστικές καρέκλες ή οι αυτοσχέδιες τέντες στις αμμουδένιες παραλίες της Γάζας ήταν κάθε βράδυ γεμάτες από κόσμο. " Όλοι βγαίνουν" συνέχιζαν "να φάνε μετά από ολοήμερη νηστεία, να αγοράσουν παιχνίδια στα παιδιά (από υπαίθριους πάγκους όπως στα δικά μας συνοικιακά πανηγύρια) και ότι άλλο χρεάζονται, ή απλά να σουλατσάρουν, να απολαύσουν κάνα γλυκό, κανά παγωτό ή κάνα ναργιλέ. Ακόμα και όταν είναι συσκότιση κατά το Ραμαζάνι οι κεντρικοί δρόμοι παραμένουν φωτεινοί από τις γεννήτριες των μικροπωλητών".
Γυρνώντας στο ερώτημα πως μου φαίνεται η Γάζα, θα έλεγα πως είναι μία ζωντανή κοινωνία που ο αποκλεισμός προκαλεί ακραία αντιφατικά συναισθήματα και σκέψεις. Μία πόλη που κάνει το νόημα λέξεων και πράξεων να γλιστράει ανάμεσα απ’τα δάχτυλα, όπως η ψιλή άμμος της παραλίας της που βρίσκεις πράγματι κάτω ή δίπλα απ’το πλακόστρωτο. Η λύπη παντρεύεται τη χαρά και η καταστροφή το θρίαμβο. Στη Γάζα της αντίστασης οι έννοιες ξαναορίζονται. Όταν αυτός ο λαός σε αποκαλεί ‘ήρωα’ καταλαβαίνεις ότι δε ξες τι είναι ήρωας. Όταν σε τιμάει με την υπηκοότητα του καταλαβαίνεις πως κάτι σου λείπει από την κατανόηση της έννοιας πατρίδα. Όταν όλοι από παιδάκια 5 χρονών μέχρι ηλικιωμένους 85 σου επαναλαμβάνουν συνέχεια τα μόνα Αγγλικά που γνωρίζουν: ‘how are you’ και ‘wellcome’, μαθαίνεις τι σημαίνει ανάγκη για επικοινωνία. Όλα αυτά σε κάνουν να επανεκτιμάς τις ‘τιμές’ και τις ‘δόξες’. Τα μετάλεια ανδρείας και οι μνημειακές επιγραφές ωχριούν μπροστά στο λειψό μπακλαβαδάκι που ο πλανόδιος έφηβος πωλητής με κέρασε και τη τσάμπα βόλτα με το επαναλειτουργών, λόγω αποκλεισμού, μόνιππο του εικοσάχρονου άμαξα. Νοιώθω άσχημα που δε θυμάμαι να μνημονεύσω τα ονόματα τους. Αυτών που με τίμησαν με ένα τέτοιας μικρής μα τεράστιας αξίας δώρο. Βγαλμένο από ένα υστέρημα που με γέμιζε ντροπή και ενοχές η αποδοχή του, αισθήματα μικρόψυχα όμως που σκιάζονταν μπρος στην περηφάνεια, τη χαρά και την τιμή ενός λαού φιλόξενου, γελαστού και ανοιχτόκαρδου που τα πρόσφερε ζητώντας μόνο αντάλλαγμα μία χειραψία, μία φωτογραφία στο κινητό ή ένα email επικοινωνίας.
Χρήστος Γιοβανόπουλος