Ένας σημαντικός σκηνοθέτης
Η τελευταία μέρα του Μάρτη ήταν και η τελευταία της ζωής ενός σπουδαίου σκηνοθέτη, του Ζιλ Ντασέν, που έφυγε στα 97 του χρόνια έχοντας χαράξει μια λαμπρή και περιπετειώδη πορεία. Αμερικανός με αριστερές καταβολές που κατέφυγε στην Ευρώπη διωγμένος από τον μακαρθισμό, κατέληξε στην Ελλάδα για χάρη της Μελίνας Μερκούρη. Εβραίος που πολέμησε ως εθελοντής στον Πόλεμο τον Έξι Ημερών, στη συνέχεια αντιτάχθηκε με την πολιτική του Σαρόν ενάντια στην Παλαιστίνη. Παρέμεινε στην Ελλάδα και μετά τον θάνατο της Μελίνας, πρωτοστατώντας στην προσπάθεια επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα.
Ο Ζιλ Ντασέν γεννήθηκε το 1911 στο Κονέκτικατ των ΗΠΑ, από γονείς Ρωσοεβραίους, και μεγάλωσε στο Μπρονξ. Κατά τη διάρκεια του οικονομικού κραχ συμμετέχει στο αριστερό κίνημα.
Ξεκίνησε ως θεατρικός ηθοποιός για να μεταπηδήσει γρήγορα στον κινηματογράφο, μαθητεύοντας πλάι στον Χίτσκοκ. Η πρώτη του ταινία είναι η μικρού μήκους The Tell-Tale Heart (1941), την οποία ακολούθησε η μεγάλου μήκους Nazi Agent (1942).
Ακολουθούν κάποιες ακόμα ταινίες επί αμερικανικού εδάφους, που τον αναδεικνύουν ως έναν σημαντικό ανερχόμενο δημιουργό του φιλμ νουάρ, η διαδρομή του όμως στο Χόλιγουντ θα διακοπεί με σκληρό τρόπο, καθώς ο αριστερός Ντασέν θα βρεθεί στη μακαρθική μαύρη λίστα (τον κατέδωσε ο σκηνοθέτης Έντουαρντ Ντμίτρικ, ο μόνος εκ των "Δέκα του Χόλιγουντ" που συνεργάστηκε με τους μακαρθικούς) και, αρνούμενος να αποκηρύξει την ιδεολογία του, θα εγκατασταθεί τελικά στην Ευρώπη.
Το τέλος της "αμερικάνικης" καριέρας του είναι η περίφημη Η Νύχτα και η Πόλη, για την προετοιμασία της οποίας ο Ντασέν βρισκόταν στο Λονδίνο όταν κλήθηκε να καταθέσει για "την αντιαμερικανική του δράση". Ο Ντασέν γύρισε την ταινία γνωρίζοντας ότι επρόκειτο για το τέλος της καριέρας του στο Χόλιγουντ. Ο παραγωγός, μάλιστα, τον είχε συμβουλεύσει να γυρίσει πρώτα τις πιο πολυδάπανες σκηνές ώστε να υποχρεωθεί το στούντιο να τον αφήσει να την τελειώσει… Όταν η ταινία ολοκληρώθηκε, οι Βορειοαμερικάνοι προειδοποίησαν στους Ευρωπαίους παραγωγούς ότι οι ταινίες τους δεν θα διανέμονταν στις ΗΠΑ εφόσον σε αυτές συμμετείχε ο αυτοεξόριστος πλέον Ντασέν.
Πέντε χρόνια ακολούθησαν μέχρι να δημιουργήσει την επόμενη ταινία (Ριφιφί, βραβείο σκηνοθεσίας στο φεστιβάλ Καννών το 1955), που με την καλλιτεχνική και εμπορική της επιτυχία τον επέβαλε στην Ευρώπη – σύμφωνα με τον Φρανσουά Τριφό, επρόκειτο για το καλύτερο νουάρ που είχε δει ποτέ.
Η γνωριμία με τη Μελίνα Μερκούρη στο φεστιβάλ των Καννών την ίδια χρονιά είναι η αρχή του ελληνικού κεφαλαίου της ευρωπαϊκής περιπέτειας του Ντασέν, που κινηματογραφικά αποτυπώνεται πρώτα στο Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται και στη συνέχεια στον παγκόσμιό του θρίαμβο, το Ποτέ την Κυριακή, ταινία που σηματοδοτεί την καλλιτεχνική επιστροφή του στις ΗΠΑ. Η χούντα τον βρίσκει να ανεβάζει μαζί με τη Μελίνα το Ilya Darling, τη θεατρική μεταφορά του Ποτέ την Κυριακή, στο Μπρόντγουεϊ. Από το εξωτερικό θα προσπαθήσουν στη συνέχεια να στρέψουν τα βλέμματα του κόσμου στην Ελλάδα, όπου θα επιστρέψουν μετά την πτώση των συνταγματαρχών το 1974, οπότε και ο Ντασέν θα γυρίσει μαζί με τον Λόρενς Ολίβιε και τον Μίκη Θεοδωράκη τη Δοκιμή, ντοκιμαντέρ για το Πολυτεχνείο. Θα ακολουθήσουν κάποιες ακόμα ταινίες και σημαντικές θεατρικές παραστάσεις με φρέσκια ματιά – όπως η Όπερα της Πεντάρας και το Γλυκό Πουλί της Νιότης. Ο Ντασέν θα συμπαραταχθεί στον αγώνα για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα στην Ελλάδα, αγώνα τον οποίο συνέχισε μετά το θάνατο της Μερκούρη το 1994 μέσω του ιδρύματος που φέρει το όνομά της, και θα καταλήξει να θεωρείται "Έλληνας πρώτης γενιάς" από ένα κράτος που αρνείται να αποδώσει αυτόν τον χαρακτηρισμό σε ανθρώπους που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εντός του.
Αν και το γνωστότερό του φιλμ είναι ίσως το Ποτέ την Κυριακή, που του χάρισε και υποψηφιότητες για Όσκαρ σεναρίου και σκηνοθεσίας (τελικά το μοναδικό Όσκαρ της ταινίας το κέρδισε ο Μάνος Χατζιδάκις για το τραγούδι Τα Παιδιά του Πειραιά – πρόκειται για το "μυθικό" Όσκαρ που διασώθηκε από τα σκουπίδια του μεγάλου συνθέτη), ο Ντασέν έλαμψε κυρίως στο νουάρ, με ταινίες που αγαπήθηκαν και επηρέασαν σημαντικούς σκηνοθέτες. Αρκετές ταινίες της φιλμογραφίας του, όπως το Τοπκαπί και το Ριφιφί, θεωρούνται σήμερα κλασικές.
Μαρία Ξυλούρη
Φιλμογραφία
Στα 16 γνώρισα τον έρωτα (1980), Κραυγή γυναικών (1978), Η Δοκιμή (1974), Υπόσχεση την Αυγή (1970), Εκτέλεση εν ψυχρώ (1968), Hamilchama al hashalom – Survivor (1968), Στις 12:30 ένα καλοκαιρινό βράδυ (1966), Τοπκαπί (1964), Φαίδρα (1962), Ποτέ την Κυριακή (1960), Ο Νόμος (1959), Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται (1957), Ριφιφί (1955), Η Νύχτα και η Πόλη (1950), Άνθρωποι του Αίματος (1949), Γυμνή Πόλη (1948), Ο Δήμιος των Κολασμένων (1947), A Letter for Evie (1946), Two Smart People (1946), The Canterville Ghost (1944), Young Ideas (1943), Μετά την Καταισχύνη (1942), The Affairs of Martha (1942), Nazi Agent (1942), The Tell-Tale Heart (1941).