Χωροταξικός σχεδιασμός: Η αποτύπωση του προτύπου ανάπτυξης στο χώρο, της Βάννας Σφακιανάκη

Όλες οι μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις οφείλουν εξηγήσεις για το γεγονός ότι άφησαν τη χώρα χωρίς Χωροταξικό Σχεδιασμό για πάνω από 30 χρόνια. Η συζήτηση είχε ανοίξει στους χώρους των Πανεπιστημίων και της Διοίκησης από τη δεκαετία του ’60 μαζί με τη συζήτηση για αποκέντρωση και περιφερειακή ανάπτυξη. Τότε έγιναν και οι πρώτες μελέτες από τις αποκεντρωμένες υπηρεσίες του τότε υπουργείου Συντονισμού.

Μετά το κενό της επτάχρονης δικτατορίας, στο Σύνταγμα της μεταπολίτευσης εντάχθηκε η υποχρέωση του κράτους για Χωροταξικό Σχεδιασμό. Άρχιζε τότε μια εποχή με την επέλαση της ανάπτυξης, χωρίς σεβασμό στον άνθρωπο και το περιβάλλον, να γίνεται κυρίαρχη, γι’ αυτό η απαίτηση δεσμεύσεων για τα χαρακτηριστικά και τα όρια αυτού του είδους της ανάπτυξης ήταν επιβεβλημένη. Έτσι κι αλλιώς, οι κάθε είδους αναπτυξιακές ή αντιαναπτυξιακές πολιτικές εγγράφονται στο χώρο και ο χώρος γίνεται αδιάψευστος μάρτυρας του ιστορικού τους.

30 χρόνια "ανάπτυξης" χωρίς δεσμεύσεις

Αν με τον πρώτο Χωροταξικό Νόμο (του 1976), είχαν γίνει Χωροταξικά Σχέδια η εικόνα της Ελλάδας θα ήταν διαφορετική: δεν θα είχε μαζευτεί η μισή Ελλάδα στην Αττική, δε θα είχε διαμορφωθεί ο βασικός άξονας συγκέντρωσης των επιχειρήσεων από την Αθήνα ως τη Θεσσαλονίκη, δε θα είχαν ερημώσει τα ορεινά χωριά, δεν θα πάθαιναν ό,τι έπαθαν τα νησιά και οι ακτές από την επέλαση του τουρισμού και της παραθεριστικής κατοικίας. Αυτά και άλλα πολλά θα έπρεπε να έχει αποτρέψει ο Χωροταξικός Σχεδιασμός. Για να τα αποτρέψει, θα έπρεπε όχι μόνο να υπάρχει αλλά και να εφαρμόζεται. Είναι, όμως, πολύ δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι υπήρχε περίπτωση το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα να λειτουργήσει με τόσο διαφορετικό προσανατολισμό. Γεγονός είναι ότι δεν έγιναν τέτοια Σχέδια, ή έγιναν και δεν εγκρίθηκαν ποτέ, και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Το κράτος δεν δεσμεύτηκε και δεν επέβαλε δεσμεύσεις, κι αυτό πολύ πριν γίνει κυρίαρχος ο νεοφιλελευθερισμός. Πρόσχημα αποτέλεσε πάντα το "να μη χαθεί καμιά ευκαιρία". Συνήθως, με την τακτική αυτή χάνονται όλες οι ευκαιρίες. Όχι όμως για όλους. Όταν δεν υπάρχουν κανόνες και δεσμεύσεις κερδισμένοι είναι μόνο οι πιο ισχυροί που επιβάλλουν τα συμφέροντά τους.

Η πιο σημαντική αιτία, λοιπόν, για τη σημερινή χωροταξική αταξία είναι η ίδια η λειτουργία του κράτους και η εμμονή του στη διευκόλυνση της συσσώρευσης του κεφαλαίου, στο ατέλειωτο κυνήγι των "μεγάλων επενδύσεων", αλλά και στη διευκόλυνση των "μικρών" να επιβιώσουν με όποιους όρους, καταστροφικούς για το περιβάλλον και για τους ίδιους, με αντάλλαγμα την ψευδαίσθηση της ελευθερίας τους και βέβαια την ψήφο τους.

Ο χωροταξικός σχεδιασμός είναι άρρηκτα δεμένος με το κυρίαρχο αναπτυξιακό πρότυπο αλλά και με τη διοικητική διαίρεση της χώρας. Αυτές οι τρεις έννοιες ποτέ μέχρι σήμερα δεν βρήκαν κοινό τόπο συνάντησης στη χώρα μας.

Το αναπτυξιακό πρότυπο έμεινε αμετακίνητο να βασίζεται στην οικοδομική δραστηριότητα και στα μεγάλα έργα υποδομής.

Το κράτος δεν ένιωσε ποτέ υποχρεωμένο, όπως θα όφειλε, να σχεδιάσει στο χώρο το πού και γιατί θα γίνουν όλα αυτά. Έτσι, σε εποχές που όλα "έτρεχαν" γρήγορα, μαζί με τις κοινοτικές χρηματοδοτήσεις, δεν έπρεπε να υπάρχει κανένα "εμπόδιο" σε πολιτικές επιλογές για συγκεκριμένα έργα αλλά και διαφόρου είδους τοπικές εξυπηρετήσεις που επέβαλλε κάθε φορά η πραγματικότητα ή και η μικροπολιτική. Παράλληλα, η διοικητική διαίρεση της χώρας άλλαζε διαρκώς. Κοινός τόπος των αλλαγών η μη παραχώρηση αρμοδιοτήτων στην αυτοδιοίκηση αλλά και η μη ανάληψη ευθυνών απ’ αυτήν.

Γιατί τώρα εθνικό χωροταξικό

Έτσι, το Εθνικό Χωροταξικό σήμερα έρχεται, κατόπιν εορτής, να "ντύσει" με συνταγματική νομιμότητα όλα όσα έγιναν με την έλλειψη Χωροταξικού Σχεδιασμού, δηλαδή με αδιαφανή και αποσπασματικό σχεδιασμό, με όλα τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, τους Ολυμπιακούς Αγώνες και την πολιτική της συγκέντρωσης και της ανταγωνιστικότητας, αλλά και να ολοκληρώσει και να νομιμοποιήσει την εξέλιξη αυτής της πολιτικής μέσα από τις χρηματοδοτήσεις της 4ης προγραμματικής περιόδου.

Σύμφωνα με την πρόσφατη νομοθεσία του 1999 για το Χωροταξικό Σχεδιασμό, υπάρχει μια ιεραρχική σχέση ανάμεσα στο Εθνικό Χωροταξικό, τα Ειδικά Χωροταξικά που καλύπτουν είτε πολιτικές υπουργείων (όπως βιομηχανίας, τουρισμού, ενέργειας κλπ.) είτε χώρους με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (όπως ακτές, ορεινό χώρο κλπ) και τα Περιφερειακά Χωροταξικά, που εξειδικεύουν τα προηγούμενα λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Περιφερειών της χώρας.

Ο νόμος αυτός του ΠΑΣΟΚ:

1. άφησε χαλαρούς τους δεσμούς ανάμεσα στον αναπτυξιακό προγραμματισμό των οικονομικών επιτελείων και το χωροταξικό σχεδιασμό,
2. καθόρισε ότι τα Χωροταξικά θα έχουν κατευθυντήριο χαρακτήρα, δηλαδή δεν θα χωροθετούν συγκεκριμένα έργα αφήνοντας το ρόλο αυτό στον πολεοδομικό σχεδιασμό,
3. επέτρεψε, στην πρώτη εφαρμογή του, η θέσπιση Περιφερειακών Χωροταξικών να μπορεί να γίνει ανεξάρτητα από την "ομπρέλα" του Εθνικού, με το οποίο θα έπρεπε ωστόσο γενικώς να εναρμονίζονται.
   Με βάση αυτή την τελευταία ρύθμιση, από το 2003 έχουμε εγκεκριμένα Περιφερειακά Χωροταξικά για όλες τις Περιφέρειες της χώρας εκτός της Αττικής, προφανώς για να προλάβουν να τελειώσουν τα Ολυμπιακά Έργα, αλλά και γιατί εκεί τα συγκεντρωμένα μέγιστα συμφέροντα και αξίες είχαν αυξημένες απαιτήσεις "ευελιξίας".

Υποτίθεται ότι τα εγκεκριμένα Χωροταξικά πρέπει και να εφαρμόζονται. Αυτό όμως δε συμβαίνει. Έργα "εθνικού επιπέδου" ή "εθνικού ενδιαφέροντος" πάντα βρίσκεται τρόπος να "χωροθετηθούν", έστω και αν δεν προβλέπονται. Συχνά επικαλούνται ότι τα Χωροταξικά είναι μόνο "κατευθυντήρια" με αποτέλεσμα οι κατευθύνσεις τους να γίνονται λάστιχο. Το Εθνικό Χωροταξικό και τα Ειδικά Χωροταξικά που προωθεί η κυβέρνηση, απειλούν να τα τροποποιήσουν προς το χειρότερο. Η τροποποίηση αυτή θα συμπαρασύρει σε καθυστερήσεις και φωτογραφικές ρυθμίσεις τον πολεοδομικό σχεδιασμό που υποχρεωτικά πρέπει να εναρμονιστεί μ’ αυτά και που είναι ο μόνος που καθορίζει συγκεκριμένες χρήσεις γης. Σήμερα η κυβέρνηση προωθεί το Χωροταξικό Σχεδιασμό για διάφορους λόγους:

Ένας είναι ότι το σύστημα "κόλλησε". Το Συμβούλιο της Επικρατείας τα τελευταία χρόνια με μια σειρά αποφάσεις που επικαλούνται το Σύνταγμα, στέλνει σαφές μήνυμα ότι η περίοδος χάριτος έληξε, εμποδίζοντας τη χωροθέτηση διαφόρων έργων χωρίς να προϋπάρχει Χωροταξικός Σχεδιασμός. Για να ξεπεράσει το "πρόβλημα" αυτό η κυβέρνηση επιχειρεί να χωροθετήσει τις δραστηριότητες που επιδιώκει, όχι πλέον αποσπασματικά, αλλά μέσα σε γενικότερο Σχεδιασμό. Το "πρόβλημα" αυτό βέβαια δεν το δημιουργεί αυτεπάγγελτα το Συμβούλιο της Επικρατείας αλλά ο όλο και μεγαλύτερος αριθμός ομάδων πολιτών που προσφεύγουν σ’ αυτό ζητώντας δικαίωση για έργα που προωθούνται από την κυβέρνηση και στα οποία αντιτίθενται. Η κυβέρνηση, από τη μεριά της, δεν θέλει να χάσει την ευκαιρία να επιβάλει ακριβώς αυτά τα έργα και τις δραστηριότητες που συναντούν αντιδράσεις. Έτσι, το Εθνικό Χωροταξικό, παρά το γεγονός ότι με βάση τη νομοθεσία δεν χωροθετεί έργα αλλά δίνει κατευθύνσεις, περιλαμβάνει συγκεκριμένα έργα υποδεικνύοντάς τα και οδηγώντας τον πολεοδομικό σχεδιασμό, που έπεται, να τα συμπεριλάβει. Το Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον τουρισμό προχωράει ακόμα παραπέρα. Υποδεικνύει ακόμα και τροποποιήσεις στους νόμους που σήμερα ισχύουν για τις τουριστικές εγκαταστάσεις. Φτάνει στο σημείο, με υπουργική απόφαση που εκδίδεται για την έγκριση του Χωροταξικού αυτού Σχεδίου, όπως και όλων των άλλων με βάση το Χωροταξικό Νόμο, να επιχειρεί να προκαθορίσει το περιεχόμενο Προεδρικών Διαταγμάτων αλλά και Νόμων που θα ψηφιστούν από τη Βουλή.

Πόσο μας αφορά

Είναι φανερό ότι στο ιστορικό και στο παρόν του Χωροταξικού Σχεδιασμού συμπυκνώνονται σε απίστευτο βαθμό η σκληρή νεοφιλελεύθερη πολιτική, ο αυταρχισμός αλλά και οι αντιφάσεις του συστήματος. Όλα αυτά μας αφορούν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι ο καθένας μέχρι σήμερα φανταζόταν, όσο το θέμα του Χωροταξικού Σχεδιασμού έμενε μακριά από το να συζητιέται από το ευρύ κοινό.

Η έννοια του Χωροταξικού Σχεδιασμού συνδέεται με την έννοια του Δημοκρατικού Προγραμματισμού, και απέχει έτη φωτός από τον τρόπο λειτουργίας του νεοφιλελευθερισμού και της κυριαρχίας των αγορών. Αυτό όμως δεν πρέπει να οδηγεί σε αντιλήψεις που είτε ωραιοποιούν το κυρίαρχο σύστημα θεωρώντας ότι είναι σε θέση το ίδιο να λύσει τα προβλήματα, είτε παραπέμπουν σε ένα αόριστο ιδανικό μέλλον και αρνούνται τις διεκδικήσεις στο παρόν. Ο πολιτικός και θεσμικός χαρακτήρας του Χωροταξικού Σχεδιασμού είναι καθοριστικός για την κοινωνία. Και απόλυτα σχετικός με όλους τους αγώνες που σήμερα δίνονται:

• για ελεύθερους δημόσιους χώρους,
• για δημόσια μέσα μαζικής μεταφοράς,
• για το λιγνίτη, το λιθάνθρακα και την πυρηνική ενέργεια,
• για τα δάση που καίγονται και γίνονται οικόπεδα,
• για τις ακτές που αλλοιώνονται και περιφράσσονται,
• για το πρότυπο του μαζικού τουρισμού και τις επιπτώσεις του,
• για την αγροτική οικονομία που συρρικνώνεται δραματικά,
• για τις προστατευόμενες περιοχές που έμειναν ανοχύρωτες και προορίζονται να υποδεχθούν τις μεγάλες επενδύσεις,
• για τα δεκάδες γήπεδα γκολφ που προγραμματίζονται να καταστρέψουν τα τοπία και να κατασπαταλήσουν το νερό,
• για τα εκατοντάδες φράγματα που η προωθούμενη κατασκευή τους από ιδιώτες θα οδηγήσει στην ιδιωτικοποίηση ακόμα και του νερού,
• για τους πολιτιστικούς θησαυρούς που καταστρέφονται.

Οι αγώνες για όλα αυτά γίνονται πιο εύκολοι όταν υπάρχει βάση διεκδίκησης, όταν υπάρχουν κανόνες και όταν οι κανόνες αυτοί παραπέμπουν στα συμφέροντα των τοπικών κοινωνιών και όχι της οικονομίας των αγορών. Γι’ αυτό και ο Χωροταξικός Σχεδιασμός με όρους σεβασμού στην κοινωνία και το περιβάλλον δεν μπορεί παρά να αποτελεί πάγια διεκδίκηση και στόχο των κοινωνικών αγώνων.

*Η Βάννα Σφακιανάκη είναι αρχιτέκτονας