Το πείραμα στο CERN: Επιστήμη και ιδεολογία, του Ευτύχη Μπιτσάκη

Το πείραμα στο CERN, το μεγαλύτερο πείραμα στην ιστορία της επιστήμης που βρίσκεται σε εξέλιξη, προκάλεσε και προκαλεί πλήθος συζητήσεων σε επιστημονικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Η "Αριστερά!" ζήτησε από τον καθηγητή φιλοσοφίας Ευτύχη Μπιτσάκη να καταθέσει τη δική του γνώμη, η οποία παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον.

Αυτές τις μέρες γίνεται το μεγαλύτερο πείραμα στην ιστορία της επιστήμης. Ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων (αδρόνια: σωμάτια που αντιδρούν με ισχυρές αλληλεπιδράσεις, όπως π.χ. το πρωτόνιο) μήκους 27 χιλιομέτρων, θαμμένος σε βάθος 50-175 μέτρων μεταξύ Ελβετίας και Γαλλίας είναι ήδη σε λειτουργία. Ο επιταχυντής αυτός στοίχισε 10 δισ. δολάρια και επιταχύνει σωμάτια που η ενέργειά τους φάνει τα 14 τρισ. ηλεκτρονιοβόλτ για τα πρωτόνια και 1.150 τρισ. για τα ιόντα ανά πυρήνα. Με το γιγαντιαίο αυτό πείραμα ασχολούνται 10.000 επιστήμονες από 80 χώρες. Τι περιμένουμε λοιπόν από αυτό το πείραμα, που στοίχισε τόσο χρήμα και τόση ανθρώπινη εργασία;

Η φιλοσοφία επιχειρεί να συλλάβει το Όλον. Είναι, κατά τον Αριστοτέλη, των πρώτων αρχών και αιτίων θεωρητική. Η επιστήμη μελετά το επιμέρους. Το ειδικό. Όμως και η επιστήμη επιχειρεί από το επιμέρους να συλλάβει το γενικό. Στο όριο συνεπώς η επιστήμη συναντά τη φιλοσοφία. Οι επιστημονικές έννοιες τείνουν να μεταλλαχθούν σε φιλοσοφικές κατηγορίες, σ’ ένα επίπεδο κίνησης προς το γενικό-αφηρημένο.

Συγκεκριμένα: Από τον Δημόκριτο μέχρι τον Νεύτωνα και τον Ντάλτον (19ος αιώνας) οι επιστήμονες πίστευαν ότι ανακάλυψαν, στο άτομο, τα έσχατα και αναλλοίωτα στοιχεία της ύλης. Στα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανακάλυψη των ραδιενεργών στοιχείων, αποδείχτηκε ότι το άτομο δεν ήταν "άτομο". Η φυσική είχε εισέλθει στην εποχή των μεταστοιχειώσεων. Όμως και τότε οι φυσικοί πίστεψαν ότι το πρωτόνιο, το νετρόνιο, το ηλεκτρόνιο, ήταν τα έσχατα στοιχεία της ύλης. Δεύτερη μηχανιστική αυταπάτη. Έτσι, με τη σύμφυση μικροφυσικής και κοσμολογίας, κυρίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αποδείχτηκε ότι η ύλη του κόσμου μας δεν είχε πάντα την ίδια μορφή. Η ύλη έχει μια ιστορία στο χώρο και στο χρόνο. Το τελευταίο επιστημολογικό εμπόδιο είχε αρθεί. Το μόνο αιώνιο, όπως τόνιζε ο Ένγκελς, είναι η ύλη και η κίνησή της.

Τι σχέση έχουν τα προηγούμενα με το σημερινό πείραμα; Οι μορφές ύλης έχουν μια ιστορία. Τα σημερινά σωμάτια που απαρτίζουν την ύλη του κόσμου μας (όχι του Σύμπαντος, διότι δεν ξέρουμε τι συμβαίνει αλλού) είναι προϊόντα του μετασχηματισμού των μορφών της ύλης κατά την κοσμική εξέλιξη.

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Τα μικροσωμάτια δεν αποτελούν ένα σύνολο χωριστών, ανεξάρτητων μεταξύ τους οντοτήτων. Ανάλογα με τις ιδιότητές της κατατάσσονται σε ορισμένες οικογένειες (αδρόνια, λεπτόνια, φερμιόνια, μποζόνια κ.λπ.). Πρώτη λοιπόν "ένδειξη" ενότητας μέσα στη διαφορά, όπως θα έλεγε ο Χέγκελ. Αλλά και οι διάφορες οικογένειες δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Σωμάτια της μιας μετατρέπονται σε σωμάτια της άλλης οικογένειας (τα φερμιόνια σε μποζόνια, τα μη μαζικά σε μαζικά, κ.λπ.). Δεύτερη, βαθύτερη ένδειξη μιας καθολικής οντικής ενότητας που συνυπάρχει με τη διαφορότητα και την εξέλιξη των μορφών. Στόχος, συνεπώς, της φυσικής είναι να διατυπώσει φυσικές θεωρίες που θα εξηγούν, με όσο το δυνατόν γενικότερους νόμους, την πολλαπλότητα των μορφών της ύλης. Η τυχόν ενοποίηση των τεσσάρων γνωστών σήμερα φυσικών αλληλεπιδράσεων θα περιλάμβανε σε ένα ενιαίο ερμηνευτικό πλαίσιο μορφές ύλης και νόμους που σήμερα εξηγούνται με διαφορετικές θεωρίες. Αλλά η σημερινή μικροφυσική ανέδειξε μια ακόμα τοπική διαλεκτική, η οποία λειτουργεί στο επίπεδό της: πρόκειται για τη διαλεκτική σταθερού-μεταβλητού. Συγκεκριμένα: τα μικροσωμάτια θεωρήθηκαν κάποτε σταθερά και απλά. Αποδείχτηκε ότι ορισμένα τουλάχιστον (τα αδρόνια) είναι σύνθετα (αποτελούνται από κουώρκς και γλυόνια) και ότι η σταθερότητά τους είναι σχετική: σε ένα ενεργειακό επίπεδο, ένα σωμάτιο μπορεί να είναι σταθερό. Σε ένα υψηλότερο, μπορεί να εκδηλωθούν οι λανθάνουσες δυναμικότητές του, δηλαδή να μετατρέπεται σε άλλο ή σε άλλα σωμάτια. Εντέλει, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, η ύλη του κόσμου μας εμφανίζεται ως διαφοροποιημένη ολότητα, όπου "τα πάντα ρει", σύμφωνα όμως με καλώς καθορισμένους νόμους διατήρησης και μετατροπής. Τάξη στο χάος, λοιπόν. Αλλά ποιες είναι οι βαθύτερες, άγνωστες εν μέρει σήμερα σχέσεις που καθορίζουν την "τάξη" μέσα στην πολλαπλότητα και το γίγνεσθαι των μορφών;

Εδώ επεμβαίνει ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων. Πρώτος στόχος είναι η ανακάλυψη του σωματίου Higgs, το οποίο είναι μποζόνιο. Η τυχόν ανακάλυψή του θα εξηγήσει νόμους της σημερινής μικροφυσικής και θα ανοίξει νέα πεδία θεωρητικής και πειραματικής έρευνας. Στόχος επίσης του πειράματος είναι η ανακάλυψη και άλλων οικογενειών μικροσωματίων (υπερσυμμετρικά σωματίδια, κ.λπ.). Αυτά, αν επιτευχθούν οι προηγούμενοι στόχοι. Αλλά και στην αντίθετη περίπτωση, το πείραμα θα αποκαλύψει νέα φαινόμενα και σχέσεις, και θα συμβάλει στην παραπέρα πρόοδο της μικροφυσικής και της κοσμολογίας.

Ως εδώ, καλά. Και από εδώ αρχίζει η ιδεολογία και η ιδεολογική εκμετάλλευση. Οι ενέργειες που θα επιτευχθούν είναι ασύλληπτες για τη φαντασία μας. Δεν θα είναι όμως περίπου οι ενέργειες που υπήρξαν κατά "την πρώτη στιγμή του Σύμπαντος", δηλαδή κατά το λεγόμενο Big Bang (Μεγάλη Έκρηξη), πριν από 14 περίπου δισ. χρόνια. Πρώτον, επειδή δεν μπορούμε να αποφαινόμαστε για το Σύμπαν (το όλον, το καθετί που υπάρχει). Η κοσμολογία είναι η επιστήμη του σήμερα προσιτού μέρους του Σύμπαντος. Είναι, συνεπώς, μια τοπική επιστήμη. Και δεύτερον, αν ο κόσμος μας προέκυψε από μία ή πολλές μεγάλες εκρήξεις, αυτές, αντίθετα με την υπόθεση του Big Bang, έγιναν στον υπάρχοντα χώρο και χρόνο και με το μετασχηματισμό των υπαρκτών τότε μορφών της ύλης. Δεν πρόκειται λοιπόν για συνθήκες και φαινόμενα τα οποία αφορούν τη γένεση του Σύμπαντος πριν από 14 δισ. χρόνια. Πέρα απ’ αυτό αρχίζει η επιστημονική φαντασία. Κατά τη διάρκεια του πειράματος είναι δυνατόν, λένε, να δημιουργηθεί μια μαύρη οπή, που θα μπορούσε να καταβροχθίσει τον πλανήτη μας. Στις μαύρες οπές, λένε, η ύλη συγκεντρώνεται σε ένα σημείο μηδενικού ή περίπου όγκου. Ο χρόνος σταματά και ο χώρος εκμηδενίζεται, κ.λπ. Στην καλύτερη περίπτωση πρόκειται για οριακές, ανέφικτες συνθήκες, στις οποίες δεν ισχύουν οι νόμοι της βαρύτητας. Οι μαύρες οπές, αν υπάρχουν, είναι ουράνια σώματα που προκύπτουν από τη βαρυτική κατάρρευση αστέρων με τεράστια μάζα, που δεν καταπίνουν μόνο, αλλά και εκπέμπουν μικροσωμάτια. Όσο για τη "σκοτεινή ύλη", αυτή υποτίθεται εξηγεί ορισμένες ανωμαλίες στην κίνηση των γαλαξιών, οι οποίες όμως ερμηνεύονται και με διαφορετικές υποθέσεις.

Και το σωμάτιο Higgs, ή "σωμάτιο του Θεού"; Αν υπάρχει, δεν θα έχει τίποτα το θεϊκό. Η ανακάλυψή του θα ερμηνεύσει σημερινά φαινόμενα και θα ανοίξει νέα πεδία έρευνας. Στην αντίθετη περίπτωση, το σημερινό θεωρητικό πρότυπο της μικροφυσικής θα πρέπει να αντικατασταθεί από άλλο. Πορεία προς την απόλυτη αλήθεια χωρίς τέλος.

Ο Ευτύχης Μπιτσάκης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας