Αλήθειες και ψέματα για τη διατροφική κρίση και την ακρίβεια, του Γιάννη Τόλιου

Η νέα οικονομική κρίση του καπιταλισμού αγκαλιάζει όλες σχεδόν τις χώρες και σφαίρες της οικονομικής ζωής. Σημαντική πλευρά αποτελεί η λεγόμενη "διατροφική κρίση", με τις μεγάλες ανατιμήσεις ειδών διατροφής. Οι εξεγέρσεις πεινασμένων σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες και η επιδείνωση της θέσης των λαϊκών στρωμάτων στις αναπτυγμένες, δείχνουν το βάθος και την ένταση της νέας κρίσης.

Ο χαρακτήρας της νέας κρίσης

Δεν είναι η πρώτη φορά, ούτε και η τελευταία, που η αριστερά συζητά για τις κρίσεις. Ο πιο σύντομος ορισμός τους είναι ότι "αποτελούν έκρηξη των αντιθέσεων του συστήματος". Οι οικονομικές κρίσεις συμπυκνώνουν τη διαταραχή του αέναου κύκλου περιστροφής του κεφαλαίου, από παραγωγικό, εμπορευματικό, χρηματικό, για την παραγωγή υπεραξίας και τελικά κέρδους. Βαθύτερη αιτία των οικονομικών κρίσεων είναι η αντίθεση μεταξύ κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής και ατομικής ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων, δηλαδή θα λέγαμε ότι "τελική αιτία" είναι η υποκατανάλωση των μαζών!

Σε κάθε κρίση υπάρχουν γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά. Στη σημερινή διαπλέκονται στοιχεία κυκλικού χαρακτήρα, με στοιχεία μακροχρόνιας (διαρθρωτικής) κρίσης, καθώς και νέα στοιχεία που απορρέουν από τις κλιματικές αλλαγές και άλλες αιτίες, όπως η διατροφική κρίση. Τα γενικά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά καθορίζουν και τις διαδικασίες "εξόδου". Εφόσον γίνεται με όρους κεφαλαίου, συνεπάγεται τεράστιες θυσίες (υψηλή ανεργία, μείωση μισθών, ακρίβεια, κ.λπ.), παράλληλα με τη συγκέντρωση πλούτου σε λιγότερα χέρια. Γενικά ο καπιταλισμός μπορεί να ξεπεράσει όλες τις κρίσεις, εκτός ίσως από την κρίση… ανατροπής του, με προοπτική το σοσιαλισμό, διαδικασία δύσκολη και πολύ αντιφατική!

Διατροφική κρίση και ανατιμήσεις τροφίμων

Η πείνα και η ακρίβεια δεν είναι καινούργια προβλήματα στον καπιταλισμό. Σήμερα υπάρχει έξαρση για γενικούς και ειδικούς λόγους. Οι πεινασμένοι, από 850 εκατομμύρια το 2005, έφθασαν το 1 δισεκατομμύριο σήμερα. Ορισμένοι αποδίδουν τις αυξήσεις τροφίμων στις κακές σοδειές λόγω κλιματικών αλλαγών, στη ζήτηση δημητριακών για βιοκαύσιμα, κ.ά. Ωστόσο για την ερμηνεία του φαινομένου πρέπει να πάμε βαθύτερα. Η έλλειψη τροφίμων και οι ανατιμήσεις έχουν κατ’ αρχήν σχέση με την εφαρμογή της νεοφιλελεύθερης πολιτικής στον αγροτικό τομέα. Οι ρυθμίσεις του ΠΟΕ και οι περιφερειακές συμφωνίες "ελεύθερου εμπορίου" λειτουργούν ως "ακήρυκτος πόλεμος" κατά των μικρών παραγωγών. Η επικέντρωση της αγροτικής παραγωγής στις εξαγωγές μειώνει την παραγωγή με βάση τις ανάγκες του πληθυσμού, αποδιαρθρώνει τις τοπικές κοινωνίες και εντείνει την εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση εκατομμυρίων αγροτών σε "γκέτο" μεγάλων πόλεων.

Οι πρακτικές "ντάμπινγκ", που ακολουθούν οι αναπτυγμένες χώρες (εξάγουν τρόφιμα σε χαμηλές τιμές με εξαγωγικές επιδοτήσεις), χτυπούν τη ντόπια παραγωγή και εντείνουν τη διατροφική εξάρτηση των αναπτυσσόμενων χωρών, εκβιάζοντας για παραχώρηση ευνοϊκών ρυθμίσεων υπέρ των πολυεθνικών. Ωστόσο η διατροφική κρίση χτυπά την πόρτα και των αναπτυγμένων. Η πείνα που πιστεύαμε ότι εξαλείφθηκε γυρίζει στην Ευρώπη (74 εκατομμύρια ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας). Η μείωση της παραγωγής δημητριακών και άλλων αγροτικών προϊόντων, εξαιτίας των ρυθμίσεων της νέας ΚΑΠ, και η μεγάλη αύξηση του κόστους (ανατιμήσεις σε καύσιμα, λιπάσματα, ζωοτροφές), πλήττουν σκληρά τους μικρομεσαίους αγρότες.

Παράγοντας της "διατροφικής κρίσης" είναι και οι ανατιμήσεις του πετρελαίου και η ζήτηση προϊόντων για βιοκαύσιμα. Η στροφή στα βιοκαύσιμα εντείνει την αναζήτηση νέων εκτάσεων και τις εκχερσώσεις και καταστροφές δασών στο πλαίσιο του μοντέλου εντατικής γεωργίας, και οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου άνθρακα, επιτάχυνση των κλιματικών αλλαγών, ξηρασία, μείωση της αγροτικής παραγωγής, κ.ο.κ. Ωστόσο, ο ρόλος των βιοκαυσίμων στη διατροφική κρίση είναι περιορισμένος (μόνο 1% της παγκόσμιας παραγωγής σιτηρών). Η χρήση τους, όμως, δημιουργεί ηθικό πρόβλημα όταν εκατομμύρια πολίτες υποσιτίζονται στον κόσμο. Τέλος, λόγω χρηματιστηριακής κρίσης, οι κερδοσκόποι μετακινούνται από χρηματιστηριακά "προϊόντα" (μετοχές, ομόλογα, κ.λπ.), σε υλικές αξίες (πρώτες ύλες και αγροτικά προϊόντα), με αποτέλεσμα ένταση της κερδοσκοπίας και άνοδο τιμών. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα δεν είναι η "έλλειψη" τροφίμων γενικά, αλλά ο άνισος τρόπος κατανομής και η δράση των πολυεθνικών.

Από την άνοδο της τιμής στα τρόφιμα, οι παραγωγοί σιτηρών πολύ λίγο ωφελούνται, γιατί το μεγαλύτερο μέρος πάει στις εταιρίες και τους ενδιάμεσους που επεξεργάζονται και εμπορεύονται είδη διατροφής. Ιδιαίτερα σκληρά πλήττονται οι κτηνοτρόφοι από την αύξηση των ζωοτροφών (στάρι, καλαμπόκι, κ.ά.), ενώ οι "τιμές παραγωγού" (γάλα, κρέας, κ.λπ.) λόγω "καρτέλ", παραμένουν στα ίδια επίπεδα, όταν οι καταναλωτές τα αγοράζουν πανάκριβα. Οι Έλληνες κτηνοτρόφοι και καταναλωτές βιώνουν με ιδιαίτερη ένταση τελευταία το συγκεκριμένο φαινόμενο. Η αντιμετώπιση της διατροφικής κρίσης και της ακρίβειας απαιτεί καταπολέμηση των αιτίων, τόσο σε εθνικό, όσο και διεθνές επίπεδο. Πρόκειται για καθαρά πολιτικό ζήτημα που προϋποθέτει ανάλογους συσχετισμούς δυνάμεων. Ωστόσο με κινητοποιήσεις και παρεμβάσεις μπορούν να ληφθούν μέτρα περιορισμού της, κυρίως με στήριξη των στρωμάτων που θίγονται από την ακρίβεια, καθώς και της οικογενειακής γεωργίας.

Το ζήτημα της ακρίβειας βασικό μέτωπο πάλης

Στην Ελλάδα, ενώ ο επίσημος τιμάριθμος "τρέχει" με 4,5%, στα περισσότερα είδη διατροφής κινείται με 15-20%. Στο διάστημα Απρίλης 2007-Απρίλης 2008, οι τιμές στο ρύζι αυξήθηκαν κατά 9,3%, στο αλεύρι 19,5%, στο ψωμί 17,3%, στα ζυμαρικά 22,4%, στα νωπά πουλερικά 12,2%, στο φρέσκο γάλα 6,5%, στα σκληρά τυριά 15,8%, στο βούτυρο γάλακτος 31,5%, στα φρούτα 12,2%, στα όσπρια 14,2%, κ.ο.κ. Οι μεγάλες ανατιμήσεις διαψεύδουν τη γνωστή θεωρία ότι τάχα οι μισθοί ευθύνονται για τον πληθωρισμό, ενώ οι αιτίες βρίσκονται σε όλους τους παραπάνω παράγοντες, και κυρίως στις ολιγοπωλιακές δομές και τη δράση των διαφόρων "καρτέλ" και αλυσίδων σούπερ μάρκετ, στην παραγωγή, διακίνηση, επεξεργασία και εμπορία ειδών διατροφής.

Η κυβέρνηση προσπαθεί να δημιουργήσει την εντύπωση ότι "παλεύει" την ακρίβεια, όπως και οι προηγούμενες κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ. Στις περιπτώσεις, ωστόσο, περιπτώσεις αποκάλυψης "συμφωνημένων πρακτικών" ολιγοπωλιακών τιμών, το θέμα ξεπερνιέται χωρίς ιδιαίτερες συνέπειες. Για την καταπολέμηση της ακρίβειας χρειάζεται καταρχήν έλεγχος της "ψαλίδας" τιμών παραγωγού-καταναλωτή και τιμών αγροεφοδίων. Έλεγχος των "καρτέλ" και ολιγοπωλιακών δομών στο διατροφικό κύκλωμα. Εξυγίανση και ενεργοποίηση των συνεταιρισμών στη διακίνηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων. Συστηματική παρακολούθηση των τιμών και επιβολή ανώτατης τιμής σε ορισμένες κατηγορίες προϊόντων. Μηδενικός συντελεστής ΦΠΑ σε είδη πρώτης ανάγκης. Επεξεργασία γνήσιου Τιμάριθμου και ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης μισθωτών-συνταξιούχων. Στήριξη της αναπτυξιακής διαδικασίας για αύξηση της παραγωγικότητας και μείωσης της κατά μονάδα κόστους παραγωγής, κ.ά. Τέλος, ανάπτυξη κινήματος αντίστασης με πρωτοβουλία των συνδικάτων, αγροτικών συλλόγων, ενώσεων καταναλωτών, Αυτοδιοίκησης, κ.λπ., για άσκηση πίεσης στην κυβέρνηση και λήψη μέτρων καταπολέμησης της ακρίβειας σε βασικά είδη πλατιάς κατανάλωσης.

Ο Γιάννης Τόλιος είναι διδάκτορας οικονομικών επιστημών, μέλους Ε.Γ. του Συνασπισμού